BBC Travel/ Gjurma e Majës së Ballkanit: Shkretëtira e fundit e vërtetë e Europës

E shtrirë 192 km, Gjurma Maja e Ballkanit lidh tre kombe të shkatërruara më parë nga lufta dhe kalon nëpër disa nga peizazhet më pak të eksploruara të kontinentit. Kështu e nis artikullin mbi Alpet Shqiptare prestigjiozja BBC, e cila ka zgjedhur t’i kushtojë një hapësirë vendit tonë me fillimin e këtij viti të ri…

Duke ecur nëpër luginat e gjelbra dhe livadhet e shpërndara nga lulet e egra nën rrezet e diellit flakëruese, me Alpet Shqiptare që ngrihen lart e më lart, u godita nga largësia e plotë e këtij peizazhi. Ndryshe nga vendpushimet më të famshme alpine të Europës, nuk kishte hotele apo teleferikë skish në horizont.

Në vend të kësaj, mjedisi gjithëpërfshirës ngjalli një ndjenjë befasuese izolimi dhe nuk mund të mos ndihesha se kisha hyrë në një tokë sekrete, që i kishte shmangur disi vëmendjes së botës së jashtme.

Duke u shtrirë nga Shqipëria Veriore në Kosovën Jugore dhe në verilindje të Malit të Zi, Alpet Shqiptare njihen më mirë me emrat e tyre vendas shqip Bjeshkët e Nemuna dhe serbisht Prokletije.

Megjithatë, pyetja se si këto shpate gëlqerore të dhëmbëzuara e morën emrin e tyre të pazakontë, mbetet një mister. Sipas legjendës lokale, djalli shpëtoi nga ferri dhe krijoi karstet e thepisura akullnajore në një ditë të vetme, të mallkuar (të nemun).

Disa thonë se emri i Alpeve rrjedh nga një grua që mallkoi malet kur po ecte nëpër to me fëmijët e saj në një ditë të nxehtë dhe nuk mund të gjente ujë. Të tjerë pretendojnë se ushtarët sllavë u dhanë maleve emrin e tyre ndërsa përpiqeshin të marshonin nëpër to. Në njëfarë mënyre, historia e çuditshme e origjinës së majave është diçka si një metaforë për Shqipërinë në tërësi.

E quajtur prej kohësh “enigma e Europës” nga autorët e librave dhe guidat e udhëtimit, Shqipëria është ndoshta vendi më i keqkuptuar në Europë. Gjuha e saj është një anomali semantike pa asnjë të afërm të njohur në familjen gjuhësore indo-europiane.

Pas Luftës së Dytë Botërore, sundimtari autoritar Enver Hoxha e mbylli efektivisht kombin malor nga bota e jashtme për katër dekada; ndalimi i fesë (dhe duke e bërë atë kombin e parë ateist në botë); duke ndaluar udhëtimet dhe duke e shtyrë Edi Ramën, kryeministrin aktual të vendit, të thotë se Shqipëria dikur ishte “Koreja e Veriut e EUropës”.

Gjatë Luftës së Ftohtë, Hoxha e bindi kombin se pjesa tjetër e botës donte të përmbyste shtetin e tyre komunist, kështu që ai e mbushi vendin me deri në 500,000 bunkerë betoni që njerëzit të fshiheshin në rast sulmi. Çuditërisht, bastioni komunist nuk ishte kurrë pjesë e Bllokut Lindor dhe që nga tranzicioni i tij në demokraci në 1991, nuk ka qenë kurrë anëtare e NATO-s apo e Bashkimit Europian.

Në vend të kësaj, ajo ekziston si një lloj paradoksi kontinental: është një nga dy vendet e vetme me shumicë myslimane në Evropë (së bashku me Kosovën fqinje); më shumë shqiptarë jetojnë jashtë vendit (afërsisht 10 milionë) sesa në të (2.8 milionë); dhe është një vend ku po do të thotë jo dhe jo do të thotë po. Për dekada, pak udhëtarë dinin asgjë për plazhet e arta të Shqipërisë, malet e egra dhe rrënojat romake dhe otomane.

Por në vitet që kur kombi ballkanik u hap me kujdes ndaj botës, ai ka tërhequr udhëtarët e etur për të zbuluar një nga qoshet e fundit të egra dhe më pak të eksploruara të Evropës. Një nga projektet e saj më të guximshme në kujtimet e fundit është Majat e Ballkanit: një shteg rrethor ecjeje 192 km që lidh Shqipërinë, Malin e Zi dhe Kosovën përmes një sërë shtigjeve që shtrihen në Bjeshkët e Nemuna.

Vizioni për këtë projekt ndërkufitar erdhi në vitin 2013, por rrënjët e tij shkojnë shumë më larg. Shumë shqiptarë dhe kosovarë i referohen marrëdhënies së tyre të ngushtë si “një komb, dy shtete”, siç theksohet në sloganin popullor shqiptar “Ne jemi një”.

Në fakt, 93% e kosovarëve janë etnikisht shqiptarë dhe flasin shqip. Kosova dhe Mali i Zi u përfshinë në Jugosllavinë e sapoformuar në vitin 1918, por shpërbërja e vendit në vitin 1992 shkaktoi një seri konfliktesh të ashpra etnike, pasi Serbia dhe Mali i Zi janë kryesisht ortodoksë të krishterë.

Si rezultat, qindra mijëra kosovarë u larguan nga shteti i tyre, me duke kaluar nëpër Bjeshkët e Nemuna në Shqipëri. Në vitin 1999, sulmet ajrore të NATO-s i dhanë fund një lufte mes shqiptarëve të Kosovës dhe serbëve. Kosova përfundimisht fitoi pavarësinë në vitin 2008, por tensionet përgjatë këtyre kufijve vazhduan.

Në një përpjekje për të rivendosur paqen, udhëheqësit e tre kombeve sugjeruan një shteg ecjeje që lidhte komunitetet myslimane, katolike dhe ortodokse (Serbia dhe Mali i Zi ishin një komb deri në vitin 2006), me guidat shqiptare dhe kosovare të ecjes në partneritet me bujtinat malazeze.

Që nga hapja e saj, rruga ka nxitur ekonomitë rurale lokale dhe ka ndihmuar në krijimin e një lidhjeje më të madhe midis këtyre enklavave të largëta. Krijimi i shtegut nënkuptonte hartimin e rrugëve të njohura vetëm për barinjtë dhe inkurajimin e fermerëve për të hapur bujtina.

Vula përfundimtare e miratimit erdhi kur planifikuesit e shtigjeve bindën autoritetet nga të tre vendet që të hiqnin dorë nga kontrollet e pasaportave në një kohë kur lëvizja e lirë përtej kufijve ishte e paimagjinueshme. Për të mësuar më shumë, vendosa të ecja në një pjesë pesë-ditore, 59 km të shtegut nga fshati shqiptar Valbonë në fshatin Theth.

Aventura ime filloi në kryeqytetin e Shqipërisë në aeroportin e Tiranës, ku guidat e mia (Mendi nga Shqipëria dhe Agon nga Kosova) më përshëndetën me buzëqeshje të mëdha dhe më njohën me një duzinë alpinistë të tjerë nga Britania, Gjermania dhe Zelanda e Re që formuan grupi ynë. Pas një udhëtimi katër orësh në veri, arritëm në liqenin e Komanit, një rezervuar i madh smeraldo-jeshile mbi lumin Drin. Për të hyrë në Bjeshkët e Nemuna, hipëm në një traget të vjetër, për një kalim tre-orësh në Luginën e Valbonës, ndërsa shqiponjat ngriheshin lart.

Ne shëtitëm përgjatë lumit të kristaltë të Valbonës përmes një pylli të lashtë ahu të mbushur me luleshtrydhe dhe manaferra të ëmbla por të egra, që ndalova për t’i shijuar. Pas tre orësh, bujtinat tona u shfaqën: një koleksion kasollesh fshatare përballë Bjeshkëve të Nemuna, të cilat dilnin drejt qiellit me mprehtësinë e dhëmbit të një krokodili. Mustafa, një ish bari, i drejton kasollet me dy djemtë e tij dhe e pyeta pse hoqi dorë nga bariu për të drejtuar një bujtinë.

“Në punën time të mëparshme, kisha shumë udhëtarë dhe shëtitës që rrinin me mua, por kurrë nuk kam marrë para. Një bari nuk kujdeset vetëm për kafshët, por edhe për njerëzit,” tha ai.

Më vonë, Mendi shpjegoi se Mustafa kishte aq shumë mysafirë që kishin qëndruar një natë, saqë ai e bindi të ndryshonte vendin e punës. Kështu, Mustafa përdori kursimet e tij, ndërtoi më shumë kasolle dhe që atëherë i është përkushtuar kujdesit për udhëtarët me kohë të plotë. Të nesërmen në mëngjes, një ngjitje e butë dy-orëshe na pa të arrijmë majën e malit Trekufiri (2,366 m).

Këtu, kufijtë natyrorë të Shqipërisë, Kosovës dhe Malit të Zi u bashkuan në një pamje të thepisur panoramike. Një tabelë e rrahur nga moti na mirëpriti në Shqipëri dhe brenda pak minutash, ofruesi im i telefonisë celulare më priti në Mal të Zi.

Sot, këto shenja janë treguesi i vetëm i kufijve ndërkombëtarë, por nuk ka qenë gjithmonë kështu. “Kur isha duke u rritur, bredhja nëpër male ndihej si liri, por lufta do të thoshte që nuk mund të shkoja [gjithmonë] atje,” më tha Agoni, ndërsa kaluam një përrua të vrullshëm të ushqyer nga majat akullnajore të maleve.

“Kur mbaroi lufta, doja të bëhesha një udhërrëfyes ecjeje dhe të ndihmoja fëmijët në qytetin tim (Gjakovë afër kufirit me Shqipërinë) për të eksploruar atdheun e tyre të bukur” – gjë që tani është e mundur që nga prezantimi i kësaj shtegu.

Në vitin 1998, kur Agoni ishte 13 vjeç, babait të tij iu desh të mbronte familjen e tij nga forcat jugosllave që vinin nga Serbia dhe Mali i Zi, ndërsa tensionet u ngritën midis shqiptarëve etnikë, serbëve etnikë dhe qeverisë jugosllave. “Ne ishim të frikësuar, askush nuk po vinte për të ndihmuar … ne duhej të mbroheshim.” Agoni papritmas u bë shumë emocional për të folur për atë që ndodhi më tej.

Kjo histori është e pashmangshme përgjatë gjurmës; pak pasi në një shteg të vetmuar mes fshatrave të barinjve, ai tregoi një memorial kushtuar tre anëtarëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, të vrarë atje nga forcat serbe.

Ne kaluam në Mal të Zi përmes shkëmbinjve të mbuluar me myshk në ujërat akullnajore të liqenit të Hridit, sipërfaqja e tij e qetë, e ngjashme me xhamin, që pasqyron bredhin me gjemba dhe pisha që e rrethojnë.

Ndërsa dielli i pasdites dilte nëpër tendën me gjemba, ne zgjodhëm ngadalë rrugën drejt tatëpjes. Papritur, akomodimi ynë u shfaq në një hapësirë idilike që na lejoi të shihnim pamjet mbresëlënëse të malit Bogićevića.

Ballkani është i famshëm për mikpritjen e tij – dhe për servirjen e porcioneve bujare të ushqimit. Mikpritësit tanë të bujtinëve në fshatin Babino Polje ishin Mihajlo dhe Jelena, një çift i martuar.

Ndonëse Mihajlo ishte krenar për gjizën e tij të bërë në shtëpi dhe reçelin e kumbullës, Jelena i përgatit të gjitha vaktet e tyre. Ata janë të dy të krishterë ortodoksë dhe Jelena shpjegoi se Babino Polje ishte relativisht paqësore deri në vitet 1990.

“Politikanët tanë donin një konflikt dhe e bënë fenë problem,” tha ajo. “Po të ishte ndërtuar kjo rrugë 30 vjet më parë, ndoshta nuk do të kishte pasur luftë. Gjurma e Majave të Ballkanit u ofron shpresë komuniteteve tona.”

Akomodimet përgjatë shtegut variojnë nga shtëpitë e lëmuara deri te kasollet e thjeshta, dhe në fshatin e vogël shqiptar të Doberdolit, afër kufirit me Malin e Zi dhe Kosovën, dushet e ftohta dhe tualetet e banimit janë normë.

Margarita ndihmon në drejtimin e bujtinës në Doberdol. Duke pirë kafe, ajo shpjegoi: “Unë jam mjaft i vjetër për të kujtuar se kur fshati ynë ishte komunist. Familja ime dhe unë jemi katolik dhe qeveria mund të na ndëshkojë për të shkuar në kishë.” Ajo kujtoi gjithashtu varfërinë gjymtuese dhe paranojën e lidhur me regjimin e Hoxhës. “Jeta ishte e vështirë, por arratisja nuk ishte kurrë një opsion për mua.

Nëse autoritetet e zbulonin, familja ime do të ishte në burg, ose më keq.” Në ditën tonë të fundit të plotë, u nisëm për udhëtimin tonë më të pritur drejt kullave ikonike karstike të Karanfilit (2,461 m).

Gjeologu francez Ami Boué e përshkroi këtë pjesë të Bjeshkëve të Nemuna si “vargmalin më të pashpjegueshëm, më të paarritshëm dhe më të egër në Ballkan”. Ne u ngjitëm në ngjitjen e pjerrët 800 metra, duke përshkuar me shkathtësi një kreshtë të ngushtë përpara se të arrinim majat binjake, të cilat ofronin pamje spektakolare të majave gëlqerore dhe luginës së Grebajës.

Në majë, ne mund të merrnim Bjeshkët e Nemuna me gjithë lavdinë e tyre. Vargu malor i ngjante një fortese të ndaluar, pothuajse si Tolkien. Ecim në Theth, një fshat shqiptar i rrethuar nga kullota të gjelbra dhe male imponuese, përrenjtë e ftohtë malorë të të cilëve rridhnin nën ura osmane me gunga.

Në fillim të viteve 1900, udhëtarja angleze Edith Durham shkroi për fshatin: “Mendoj se asnjë vend ku jetojnë qeniet njerëzore nuk më ka dhënë një përshtypje të tillë të izolimit madhështor nga e gjithë bota”.

Nëse Shqipëria është enigma e Evropës, ecja në këtë shteg më ndihmoi të kuptoja shumën e pjesëve të saj. Duket se ky ish-shtet totalitar, i cili dikur u përpoq kaq dëshpërimisht të mbante botën jashtë, po përdor udhëtimin e ngadaltë, si një mënyrë për të ftuar njerëzit brenda dhe për t’u mësuar atyre diçka se si një vend mund të shërohet dhe të ndryshojë./Përgatiti: Monitor/