Kriza pandemike po zgjeron tregun e zi të huasë, FAJDET!

Kredia informale jashtë tregjeve të rregulluara ka shënuar zgjerim të shpejtë në gjysmën e parë të këtij viti. Rezultatet e dy anketave të Bankës së Shqipërisë në familjet dhe bizneset huamarrëse tregojnë se 48% e individëve që kanë një hua për të paguar, e kanë marrë atë në tregun e zi, nga individë të tjerë. Fenomeni u përhap edhe te bizneset, sidomos tek ato të vogla, ku 8% e tyre janë financuar nga tregu i zi. Fajdet po ushqehen nga qarkullimi i lartë i parasë jashtë bankave. Në gusht, shuma e “cash”-it në raport me ofertën monetare, shënoi nivelin më të lartë që nga viti 2019

Në kulmin e karantinës…

Në kulmin e karantinës, në datën 19 prill të këtij viti, autoritetet e policisë vendore në qytetin e Shkodrës arrestuan 12 persona, pjesë e një grupi kriminal që kishte në themel të aktivitetit dhënien e parave me fajde. Grupi jepte shuma parash me afat kthimi deri në një javë, kundrejt interesave mbi 20%. Nëse kredimarrësi nuk i kthente paratë në kohë, atëherë ndaj tij merrej masa e sekuestros me dhunë, duke i përvetësuar makinën, pronën deri tek sendet personale me vlerë.

Grupe të tilla po gjejnë terren kudo nëpër Shqipëri, të ushqyer nga qarkullimi i lartë i parasë cash. Të dhënat zyrtare nga Banka e Shqipërisë tregojnë se fenomeni i qarkullimit të parasë jashtë kanaleve zyrtare ka shënuar rritje kohët e fundit, teksa numri i individëve dhe bizneseve që marrin hua me fajde në tregun e zi është rritur këtë vit.

Statistikat zyrtare të BSH-së tregojnë se në muajin gusht, paraja jashtë korporatave depozituese ishte sa 23.5% e ofertës monetare, parasë gjithsej në ekonomi i njohur si agregati M3. Ky raport ishte më i larti që nga dhjetori i vitit 2009, kur shpërtheu kriza financiare globale, që e kishte zanafillën nga bankat. Paraja cash arriti 328 miliardë lekë (2,6 miliardë euro) në fund të gushtit 2020, duke u zgjeruar me gati 40 miliardë lekë, ose 13.8% në raport me të njëjtin muaj të një viti më parë.

Një pjesë e parasë cash që po qarkullon në ekonomi po jepet me fajde. Fenomeni është provuar nga dy anketa që Banka e Shqipërisë ka bërë me 437 biznese dhe 251 familje huamarrëse, rezultatet e të cilave kanë treguar se gjatë këtij viti, janë rritur dukshëm rastet e financimit nga tregu i zi për të dyja kategoritë.

Paraja me fajde në tregun e zi është më e përhapur tek individët dhe më pak tek biznese, por këto qarkullojnë vlera më të larta. Interesat janë të larta dhe afatet e kthimit të shkurtra. Kryesisht përdoret për konsum, për të financuar qarkullimin tek bizneset, ose për të shlyer një borxh tjetër.

48% e familjeve me borxh financohen nga tregu i zi, rritje më 2020

Individët dhe familjet në Shqipëri historikisht e kanë siguruar financimin e tyre me hua jashtë bankave se sa në institucionet e licencuara të kreditit, sipas rezultateve të një ankete me periodicitet 6-mujor që Banka e Shqipërisë bën në familjet huamarrëse, për të testuar gjendjen e tyre financiare.

Në 6-mujorin e parë të këtij viti rezultoi se, nga individët me borxhe, 48% e kishin marrë nga persona të tjerë fizikë, 33% e kishin siguruar nga bankat, ndërsa një kategori tjetër, rreth 16%, ishin huamarrës kundrejt dyqaneve, pasi kanë konsumuar artikuj me borxh, të cilat shlyhen në një periudhë të mëvonshme.

Individët që kanë plotësuar nevojat me financim nga tregu i zi arritën përqindjen më të lartë që nga viti 2011, kur ky tregues ishte 54%. Të dhënat tregojnë se financimi nga tregu i zi ka ardhur gjithnjë e në rritje vitet e fundit, duke arritur kulmin në 6-mujorin e parë 2020, ku numri i familjeve që morën hua në tregun e zi u rrit me 6 pikë përqindje, në raport me të njëjtën periudhë të një viti më parë.

Huaja në rritje jashtë bankave këtë vit është favorizuar edhe nga pandemia Covid-19, e cila ka i vështirësuar mundësitë për të marrë kredi nga banka. Sipas të dhënave administrative të tregut të punës, rreth 47 mijë individë kanë humbur punën në 6-mujorin parë, shumë prej të cilave kanë financuar konsumin me borxh nga tregu i zi.

Pavarësisht se numri i individëve që merr hua informale është më i lartë se numri i atyre që marrin hua në banka, shuma e marrë nga bankat është më e madhe se ajo në tregun e zi. Paralelisht me rritjen e numrit të familjeve që financojnë borxhin me fajde, ka pësuar rënie numri i individëve që financohen me kredi nga bankat. Të dhënat nga anketa e Bankës së Shqipërisë tregojnë se nga totali i familjeve me borxh, 33% e tyre e kishin ndaj bankave me ulje 2 pikë përqindje në raport me 6-mujorin e parë 2019.

Një numër i madh familjesh borxhlie detyrohen ndaj dyqaneve dhe pikave të shitjes me pakicë. Në 6-mujorin e parë 2020, këto përbënin 16% të totalit. Zakonisht borxhi i tyre është në ushqime dhe bukë, të papaguara nga njësitë e shitjes me pakicë të lagjeve.

Ky lloj borxhi, i cili njihet si listat në dyqane, nuk përfaqëson fajdet në tregun e zi. Zakonisht, dyqanet i japin ushqimet kundrejt pagesave të mëvonshme pa interes. Shumë nga njësitë e shitjes me pakicë e humbasin arkëtimin e këtyre borxheve ose i falin pasi disa nga familjet janë aq të varfra sa nuk ka shpresë për arkëtimin e tyre.

Rritet përqindja e bizneseve të mëdha që financohen nga persona fizikë

Bankat janë burimi kryesor i financimit të huasë për bizneset e mëdha në vend, por së fundmi, fenomeni i financimeve nga tregu i zi ka shënuar rritje të ndjeshme. Anketa e Bankës së Shqipërisë tregon se në 6-mujorin e parë 2020, 3.7% e bizneseve të mëdha huamarrëse janë financuar nga persona të tjerë fizikë dhe 1.3% nga kompani të tjera. Ky lloj financimi ka shënuar rritje të mprehtë gjatë këtij viti, tregon anketimi. Në mesataren historike, së paku që nga viti 2016, bizneset që financoheshin nga tregu i zi përbënin më pak se 1% të bizneseve të mëdha huamarrëse.

E njëjta tendencë ishte edhe për bizneset e mesme borxhlie, ku gati 3% e tyre u financuan nga persona fizikë në 6-mujorin të parë. Huaja nga tregu i zi për kategori biznesi nisi të rritet gjatë gjysmës së dytë të vitit 2019. Zakonisht financimet nga tregu i zi për këtë kategori zënë më pak se 2% të numrit të bizneseve, por nga qershori 2019 në qershor 2020, kjo përqindje ka pësuar rritje jo të zakontë.

Rritet financimi nga tregu i zi i bizneseve të vogla

Përqindja e bizneseve huamarrëse që janë financuar nga tregu i zi në 6- mujorin e dytë të vitit 2019 dhe në 6-mujorin e parë të vitit 2020 ka rritje të konsiderueshme. Nga 437 biznese humarrëse që ka pyetur Banka e Shqipërisë del se për të tre kategoritë, të vogla, të mesme dhe të mëdha, financimet nga tregu i zi janë rritur.

Varësinë më të madhe nga fajdet në tregun e zi shihet ta kenë bizneset e vogla. Përqindja e bizneseve të vogla, që u financua nga persona të tjerë fizikë, shënoi rritje të shpejtë edhe si pasojë e krizës së Covid-19 dhe pamundësive për të siguruar financime të shpejta nga bankat. Nga rezultatet e anketës së Bankës Qendrore shihet se 9% e bizneseve të vogla borxhlie e kishin siguruar financimin nga persona fizikë. Paralelisht me rritjen e financimeve në tregun e zi, ka rënë përqindja e bizneseve që kishin një kredi për të shlyer në banka. 81% e bizneseve të vogla huamarrëse e kishin borxhin kundrejt bankës. Ky tregues shënoi rënie me 7 pikë përqindje në raport me të njëjtin vit më parë.

Masat kufizuese që u ndërmorën për shkak të pandemisë së Covid-19 vunë në vështirësi së tepërmi bizneset e vogla, ku një pjesë e madhe e tyre e mbylli tërësisht aktivitetin gjatë karantinës. Sipas një ankete që ‘Monitor’ bëri në 200 prej tyre që kaluan në regjistrin pasiv në Tatime, shumica e tyre, rreth 70%, e kishin mbyllur aktivitetin për shkak të pandemisë. Të zhytura në krizë bizneset e vogla e kishin të pamundur të financoheshin nga bankat, kështu që një pjesë e tyre gjeti zgjidhje financimin nga tregu i zi për të përballuar situatën.

Fajdet po ushqehen nga paraja e lartë jashtë bankave

Paraja jashtë bankave ka shënuar një rekord historik në vlerë absolute dhe gjithashtu, nivelin më të lartë në raport me ofertën monetare që nga viti 2009. Në fund të gushtit, treguesi i parasë jashtë bankave ishte 328 miliardë lekë, duke shënuar rritje vjetore me mbi 13%, 291 miliardë lekë, ose rreth 2.6 miliardë euro.

Në raport me paranë gjithsej (agregati M3), paraja që qarkullon jashtë bankave arriti në 23.5% në fund të vitit 2019, me një rritje prej 1.4 pikë përqindje në raport me vitin e mëparshëm. Ky është niveli më i lartë, që prej vitit 2009, kur treguesi arriti në 24%, për shkak të panikut që u shkaktua atëherë nga kriza ekonomike botërore, që çoi në tërheqjen e përkohshme të kursimeve në banka nga individët.

Pas 2009-s, paraja jashtë bankave erdhi në rënie, duke zbritur në minimumin e 17.2% të parasë gjithsej në 2019-n. Por në 7 vitet e fundit, paraja jashtë bankave filloi rritjen, si në vlerë absolute, ashtu dhe në raport me paranë gjithsej.

Profesor Selami Xhepa, president i Universitetit Europian të Tiranës pohoi për “Monitor” se dy janë arsyet e kësaj dukurie. Së pari, teorikisht rritja e parasë jashtë bankave shpreh faktin që preferenca për të mbajtur në cash është më e madhe, pasi kosto e mbajtjes së parasë në banka është e lartë. Ky është modeli teorik i analizës.
Por, prof. Xhepa mendon se realisht kjo tendencë është më shumë një tregues i shtimit të informalitetit në ekonomi.

“Një pjesë e aktiviteteve është e paregjistruar, transaksionet kryhen nëpërmjet kanaleve zyrtare”.
Ai shton se kjo tregon që një pjesë e madhe e pagesave kryen “underground”, ku përfshihet informaliteti dhe paratë që vijnë nga trafiqet e paligjshme. Pas vitit 2007, paraja jashtë banke erdhi në ulje, për shkak të masave që u morën për kalimin e pagesave përmes bankave, shton ai. “Por, fakti që ka prirje për t’u rritur, tregon që informaliteti vijon të mbetet një problem i madh”.

Paraja jashtë bankave po ushqehet edhe nga demotivimi i interesave të depozitave në banka. Interesi mesatar për depozitat e reja me afat në lekë në tremujorin e dytë të vitit rezultoi 0.57%, nga 0.61% që ishte në tremujorin e parë dhe 0.68% për vitin e kaluar, ndërsa interesi i depozitave në euro ishte 0.15% për të njëjtën periudhë.
Edhe ulja e normave të interesit ka qenë një faktor që i ka bërë bankat më pak tërheqëse për të mbajtur kursimet në lekë.

Së fundmi, pandemia Covid-19 e ka nxitur rritjen e kursimeve. Të dhënat e Bankës së Shqipërisë bënë të ditur se stoku i depozitave arriti në muajin gusht, në 1.07 trilionë lekë (8.6 miliardë euro), me rritje prej 1.3% ose 14.3 miliardë lekë më shumë sesa muaji i mëparshëm. Efekti kryesor ka qenë nga kursimet në valutë, që janë shtuar me gati 13 miliardë lekë, duke ndikuar në mbi 90% të rritjes.

Tradicionalisht në gusht dhe në dhjetor, rritja e depozitave, sidomos atyre në valutë, është më e lartë sesa në muajt e tjerë për shkak të prurjeve më të mëdha të emigrantëve, që një pjesë të kursimeve i vendosin në banka.
Kjo tendencë ka vijuar edhe këtë gusht, ndonëse lëvizjet e emigrantëve kanë qenë më të kufizuara se vitet e mëparshme, për shkak të pandemisë. Madje këtë gusht, shtesa e kursimeve është gati 50% më e lartë se në të njëjtën periudhë të një viti më parë, kur ishte +10 miliardë lekë.

Pavarësisht krizës, këtë vit, ecuria e depozitave ka qenë pozitive, teksa në kohë të pasigurta, njerëzit tentojnë të kursejnë dhe të reduktojnë shpenzimet jo të domosdoshme. Në krahasim me dhjetorin 2019, kursimet në banka janë rritur me 4.1%. Por paralelisht me rritjen e depozitave, paraja jashtë bankave është rritur me shpejtësi. Në krahasim me vendet e Eurozonës, apo edhe të rajonit, Shqipëria ka një nivel tepër të lartë të parasë që qarkullon jashtë kanaleve bankare.

Dy kanalet e fajdeve

Huaja në tregun e zi alokohet kryesisht në dy kanale, nëpërmjet kontratave noteriale dhe grupeve të organizuara kriminale, ose marrëveshje mirëbesimi dypalëshe. Kontratat e huasë jashtë bankave, përgjithësisht, janë për shuma të vogla dhe afate shumë të shkurtra. Palët e interesuara, në rastet kur shkojnë te noteri, bien dakord paraprakisht për kushtet, duke lënë edhe një kolateral, që në të shumtën e rasteve janë pasuri të lëvizshme.

Sipas një vëzhgimi që “Monitor” bëri në disa noterë, u pa se interesat në huadhënien jashtë bankave janë të larta dhe me përllogaritje mujore dhe jo vjetore. Interesi vjetor varion 25-70%. Nëse shuma nuk kthehet në kohë, fillon një penalitet ditor, i cili është i përcaktuar në marrëveshjen paraprake, nëse edhe pas një muaji penalitetesh, përsëri shuma nuk ka mundur të likuidohet nga huamarrësi, atëherë palët shkojnë në gjykatë. Akti noterial është titull ekzekutiv dhe në këtë mënyrë, gjykata i jep të drejtë palës që ka dhënë borxhin, të nisë ekzekutimin e kolateralit.

Huadhënia me marrëveshje noteriale ishte një instrument i përhapur në vitin 2017, por dy vitet e fundit, numri i kontratave ka rënë, – pohuan burimet nga Dhoma e Noterëve, për shkak të problematikës që krijoi ky shërbim, duke gjeneruar shpesh konflikte. Noterët pohojnë se kontratat e huasë zënë një pjesë të vogël të volumit të punës së tyre.

Sipas noterëve, burimet e financimit që ushqejnë huanë jashtë bankave janë prurje nga emigrantët dhe kursime individësh, por edhe burime nga aktivitete jo të ligjshme, si droga dhe korrupsioni. Ata sqarojnë se mungesa e kredisë nga bankat është një faktor për nxitjen e transaksioneve të huave jashtë sistemit. Por së fundmi, shihet se nxitësi më i madh janë interesat e ulëta të depozitave në banka. Në përgjithësi, afatet e kthimit të huave në tregun informal janë të shkurtra. Por ka edhe kontrata të mëdha që shkojë në disa dhjetëra mijë euro, ku po lihen peng edhe shtëpitë.

Paralelisht me noterët, organizatat kriminale aplikojnë dhënien e parave me fajde. Në një studim të vitit 2017, në lidhje me strukturën dhe gjeografinë e krimit të organizuar, ekspertët Fabian Zhilla dhe Besford Lamallarin (sot zv.ministër i Brendshëm), kanë raportuar se, shumë nga grupet kriminale kishin në themel të aktivitetit dhënien e parave me fajde dhe grumbullimin me forcë të borxheve. Sipas tyre, një familje në zonën e Shkodrës, që kishte në kontroll tregtimin e drogave të lehta si kanabisi, gjithashtu ishte e përfshirë edhe në dhënien e parave me fajde. Ky aktivitet kryhet edhe nga shumë organizata të tjera kriminale në vend.

Qëllimi i përdorimit

Individët përbëjnë numrin më të madh të huamarrësve në tregun e zi, por shumat më të mëdha në tregun e fajdeve qarkullohen nga bizneset ndonëse janë më paktë në numër. Në mbi 32% të rasteve, kredia nga tregu informal shkon për financimin e konsumit, një përqindje më e lartë rreth 36% për riparim të banesës ose blerje pronash dhe për nevoja biznesi.

Qëllimi i përdorimit të huasë ka pak a shumë të njëjtin trend si kredia bankare, në anketën e Bankës së Shqipërisë. Ndërsa për bizneset, huaja në tregun e zi përdoret zakonisht për të financuar ngërçet e përkohshme të likuiditetit. Ky fakt zbulohet edhe nga anketat e Bankës së Shqipërisë, ku rezulton se një pjesë të kompanive i drejtohen tregut dhe zi dhe kompanive të tjera për të financuar nevojat për likuiditet. Ata që tentojnë më së shumti të financohen me hua në tregun e zi janë bizneset e ndërtimit.

Noterët pohojnë se, huamarrësit më të mëdhenj janë ndërtuesit, të cilët japin edhe interesat më të larta. Tregtarët gjithashtu janë konsumatorët e huasë jashtë bankave. Nevoja për likuiditet në periudhat e furnizimit i bën ata që të financohen në të zezë, në momente të caktuara dhe me interesa shumë të larta. Petrit Hila, një biznesmen i importit të metrazheve tha se, kohët e fundit është detyruar të marrë hua në tregun e zi, për shkak të ndryshimit të burimit të furnizimit. Ai pohon se ka marrë të paktën katër kredi në tregun e zi, me afat kthimi deri në 6 muaj.

Të katër huatë së bashku arrijnë në 40 mijë euro. Ai përllogarit që në fund të 6 muajve të ketë kthyer interesa 8 mijë euro, interesi është më shumë se 20%. Shumat janë marrë nga të afërm emigrantë dhe pa marrëveshje noteriale. Ai tha se biznesi i tij është i lidhur me ecurinë e sektorit të ndërtimit dhe mobilierëve dhe deri më tani, ka arritur të shlyejë rregullisht huatë në tregun e zi.

Me interesa të larta dhe afate të shkurtra

Afatet e kthimit të borxhit në tregun e zi zakonisht janë të shkurtra deri në 6 muaj ose 1 vit. Madje për shuma të vogla, afatet nisin nga 1 javë, 10 ditë ose disa javë. Përdorimi masiv i rrjeteve sociale dhe internetit e kanë bërë edhe më të lehtë këtë treg. Shumë persona që kërkojnë të financohen nga tregu i zi i gjejnë burimet lehtësisht në internet. Ka faqe në Facebook dhe në njoftimet për punë që ofrojnë para me interes, gjithashtu ka plot informacion për ata që kërkojnë para me fajde.

Financimet nisin nga 10 mijë lekë deri në mijëra euro. Zakonisht interesat janë me një këst në fund të periudhës për shumat e vogla. Interesi për shumat e vogla është i lartë dhe në disa raste, i kalon të 60%. Shumat më të mëdha zakonisht jepen për afat 3-6 muaj, 1 vit dhe në pak raste edhe për më shumë. Interesi për këto lloj huash paguhet në intervale një, tre, ose edhe në fund të periudhës bashkë me borxhin. Për huatë e mëdha, përfituesit, sidomos bizneset, lënë kolateral sende të vlefshme materiale të tilla si prona, automjete dhe banesa. Për individët, shumica e huave në tregun e zi, në rreth 70% e tyre jepen pa kolateral./Monitor/