Na Shqiptarët
nga Ismet Toto
I
Ka një leteraturë, që i ka mbushur mëndjen shumëkujt, që thotë se Shqipëria ka qënë një vënd i robëruar për pesë shekuj me radhë. Kjo frazë është pothuaj se popullore dhe vërtetësia e saj as që vihet ndopak në bisedim.
Unë kam vendosur ta bisedoj pakëz këtë punë dhe të provoj se ajo frazë nuk është plotësisht e vërtetë.
Është e vërtetë se pas vdekjes së Skënderbeut shumica e qyteteve të Shqipërisë së atëhershme ranë në duar të turqve. Po është gjithaq e vërtetë se popullsia më kryelartë e këtij vëndi u tërhoq nëpër shkrepat dhe malet dhe vazhdoi të jetojë e lirë, si dhe më parë. Turqët nuk mundën ose nuk deshën të robëronin dhe të shtypnin shqipëtarët e gjithë. Mbasi thyen rezistencat me rëndësi të armatës shqiptare, ata i hodhën sytë në vende dhe fitore të tjera. Mbasandaj, për të shfarosur dhe robëruar shqiptarët që jetonin nëpër male, ishte një punë tepër e zorshme nga çdo pikëpamje.
Më vonë, turqit, që luftonin me gjithë botën dhe që për kohën e tyre ishin njerëz shumë më inteligjentë dhe më të mënçur nga ç’na pëlqen t’i përfytyrojmë na të sotmit, e kuptuan se shqiptarët ishin një racë e fuqishme nga të gjitha pikëpamjet. Për këto shkaqe ata dalngadalë e ndërruan politikën e tyre dhe filluan t’u japin shqiptarëve jo vetëm privilegje dhe lirira, por edhe pozita nga komandohej dhe drejtohej fati i Turqisë. Në këtë mënyrë fillon të përhapet dhe islamizma në popullsinë shqiptare: me të mirë, me propagandë, me privilegje dhe pozita. Dalngadalë të gjithë zyrtarët që qeverisnin Shqipërinë, ishin shqiptarë, që shkruanin turqisht aktet dhe flisnin shqip në shtëpi e kudo. Dalngadalë shqiptarët filluan të marrin dhe frenat e Perandorisë Turke, të më të madhes dhe më të fortës perandori të asaj kohe. Dhe kështu u çelej një horizont fantastik për të shuar etjen e Sundimit dhe të Fitores që ka raca jonë prej natyre. Dhe me çeljen e këtij horizonti të ri e të madh shqiptarët nuk u kujdesën më për vëndin e tyre të vogël pikërisht, sepse ndiheshin zotër të perandorisë, që përmblidhte brënda edhe vëndin e tyre.
★ ★ ★
Shqiptarët, që nga hiçi arrinë të bëheshin komandantë armatash e ministra e sadrazemë në Perandorinë Turke, s’kam asnjë dyshim se ishin elementi më i gjallë që mund të prodhonte raca jonë. Ishte, si të themi, elita e racës sonë që shkëputej nga Shqipëria dhe hynte në një botë të re të madhe dhe me plot raste për t’u lartësuar individualisht.
Mbanë tjetër, populli shqiptar, që vazhdon të punojë tokën dhe të ruajë e të rritë bagëti, e të luftojë kurdoherë që prekej në folen e tij dhe sedrën e tij, mbeti i qetë si në kohën paraluftarake të Skënderbeut. Vazhdoi të punojë tokën dhe të rrisë bagëti. Me turqit u përzie fare pak, në mos aspak. Zakonet e tij, në ecjen e shekujve u influencuan fare pak nga ato të turqve. Gjuha shqipe u influencua ca më pak, edhe nga zakonet. Kështu, që pas 5 shekuj, si të themi bashkëjetesë me turqit, na shqiptarët duallëm pothuaj të paprekur në mëvetësinë dhe personalitetin tonë. Dhe nga shkaku se jeshim tepër të mbyllur në veten tonë, nuk u influencuam as nga popujt e tjerë kufitarë, po mbetëm, me pak ndryshime, të pjesshme edhe ato, ata që qemë.
Sa janë zakonet turke dhe cilat pjesë të popullsisë sonë janë të influencuar nga ato zakone? E ç’di Labëria e tërë, Himara, Devolli, Mallakastra, Skrapari, Mati, Dibra, Kosova jonë, Malësia e Shkodrës, nga zakonet dhe fryma turke? Më tregoni makar edhe një fshat shqiptar në të cilin flitet gjuha turke? A nuk është sheshit se i vetëquajturi sundimi turk është më tepër një gjë nominale, që ka pasë vetëm një kuptim: Të mos organizohen shqiptarët në vetvete për t’i rënë Turqisë?
Sipas bindjes sime personale periudha që fillon nga vdekja e Skënderbeut e që mbaron në Rilindjen tonë Kombëtare, është dhe do të quhet, po të studjohet me ftohtësi gjykimi dhe shkencërisht, një periudhë mbylljeje në vetvete, njëfarë eklipsi kombëtar, duke i dhënë Turqisë tërë dritën (njerëzit e gjallë e të fortë që prodhonte vendi) dhe duke ruajtur çuditërisht të pacënuar tërë strukturën shpirtërore të lashtësisë. Natyra e struktura jonë shoqërore s’ka evolvuar, siç do të ishte e natyrshme gjatë kaq shekujve.
★ ★ ★
Këto radhë i shkruaj sot më 1 shtator 1936, që është dita e themelimit të Mbretnisë Shqiptare dhe e hipjes në fron të Skënderbeut, të burrit më të shkathët, më të fortë e më guximtar që mundi të prodhojë fisi ynë në këta shekujt e fundit. I shkruaj në këtë ditë, që na kemi shtet më vete, kryekëput të lirë dhe të konsoliduar. I shkruaj në këtë ditë të madhe kombëtare, në të cilën Shqipëria kremton fisnikërinë e saj nëpërmjet simbolit të saj fisnik Mbretit.
I shkruaj sot në këtë ditë sepse unë jam nga ata që besojnë verbërisht në madhërinë dhe gjallërinë e racës shqiptare, nga ata për të cilët jeta ka vetëm një kuptim qëndror: Të jetosh për të qënë një pjesë e gjallë vepronjëse dhe e ndërgjegjshme e fisit tënd./Arbënia, 8 tetor 1936/
