Rritja jo më shumë se 3% më 2020, investimet domosdoshmëri

Profesor dhe konsulent i pavarur për çështjet ekonomike, Sherefedin Shehu, analizon se, rritja ekonomike e Shqipërisë do të jetë 2.8-3 për qind ose me një ulje prej 1-1.2 pikë përqindje, krahasuar me parashikimet fillestare edhe pa marrë në konsiderate pasojat e krijuara nga tërmeti.

Sherefedin Shehu, sugjeron se, rritja e investimeve private në sektorin e prodhimit dhe shërbimeve, dhe tërheqja e investitorëve të huaj të mëdhenj janë e vetmja mundësi për zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik në Shqipëri. Prandaj edhe politikat ekonomike, sipas tij, duhet të synojnë krijimin e një ambienti tërheqës për investimet e huaja dhe përdorimin e burimeve brenda vendit.

Si e vlerësoni ecurinë e ekonomisë shqiptare për vitin 2019?

Bazuar në vlerësimet e institucioneve financiare ndërkombëtarë rritja ekonomike e Shqipërisë do të jetë 2,8-3 për qind ose me një ulje prej 1-1.2% krahasuar me parashikimet fillestare. Ky vlerësim në ulje i rritjes ekonomike të Shqipërisë është më i larti në rajon dhe nuk përfshin ndikimet nga pasojat e tërmetit. Kjo ulje e rritjes ekonomike vjen pas rritjes së saj mbi parashikimet në 2018 (4.1 për qind) dhe ndikimin kryesor në rritjen e vitit 2018 dhe uljen e vitit 2019 e ka dhënë prodhimi i energjisë elektrike, i cili varet nga kushtet natyrore. Në këtë përkeqësimin kanë ndikuar edhe mungesa e reformave strukturore dhe stabilitetit politik.

Treguesit e papunësisë raportohen të përmirësuar, por rritja më e madhe e punësimit i përket sektorit të bujqësisë, i cili karakterizohet nga sezonaliteti i theksuar dhe të ardhurat nga punësimi në këtë sektor janë relativisht më të ulëta krahasuar me sektorët e tjerë të ekonomisë. Por treguesit e konsumit tregojnë se, kjo ulje e papunësisë është fiktive. Niveli i inflacionit në 2019 pritet të jetë 1.5 për qind dhe norma bazë e interesit 1 për qind.

Gjatë vitit 2019 u përkeqësua edhe indeksi i korrupsionit të qeverisjes dhe u rrit niveli i informalitetit. Këto fenomene kanë ndikuar në vlerësimin e mëtejshëm të lekut kundrejt Euros dhe uljen e eksporteve shqiptare. Edhe politikat e të ashtuquajturve partneritete private-publike (PPP) kanë ndikuar negativisht në rritjen ekonomike, nëpërmjet nxitjes së investimeve klienteliste dhe mungesës së reformave strukturore në ekonominë shqiptare.

Si i parashikoni ecurinë e ekonomisë më 2020 dhe si do të ndikojnë faktorët e brendshëm (sidomos tërmeti 26 nëntorit) dhe të jashtëm në stabilitetin ekonomik të vendit?

Vlerësimet e deritanishme për rritjen ekonomike në vitin 2020 parashikojnë një rritje prej 3.5 për qind. Kjo rritje e parashikuar rrezikohet nga ngadalësimi i ekonomive të partnerëve ekonomikë të Shqipërisë, politikat ekonomike klienteliste, niveli I lartë I korrupsionit dhe informalitetit, administrimi i dobët fiskal, etj. Përveç tyre, ky vlerësimi nuk merr në konsideratë ndikimin e katastrofës së shkaktuar nga tërmeti. Vlerësimet paraprake të dëmeve tregojnë se do të ketë një zhvendosje të konsiderueshme të investimeve publike në rindërtimin e banesave të dëmtuara, rritje të mbështetjes buxhetore për ushqimin dhe strehimin e përkohshëm të familjeve të pastreha, ulje të kapaciteteve turistike dhe numrit të turistëve, ulje të të ardhurave buxhetore dhe rritje të deficitit buxhetor.

Përfundimi i dy projekteve të mëdha energjetike, hidrocentralet e kaskadës së lumit Devoll dhe projekti i transportimit të gazit “Trans Adriatic Pipeline (TAP) dhe mungesa  e reformave strukturore do të ndikojnë negativisht në rritjen ekonomike të vitit 2020. Ndikimi i prodhimit të energjisë elektrike në rritjen ekonomike në vitet 2018-2019 tregon se ekonomia shqiptare mund të rrezikohet ose favorizohet edhe nga kushtet klimaterike.

Rritja e qëndrueshme ekonomike kushtëzohet edhe nga politikat ekonomike dhe fiskale dhe klima e investimeve të brendshme dhe të huaja. Mungesa e një klime të përshtatshme për rritjen e investimeve të brendshme dhe thithjen e investimeve të huaja do të ndikojnë në uljen e rritjes ekonomike në vitin 2020. Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN) gjithashtu vlerëson se “…sistemi tatimor është bërë gjithnjë dhe më i fragmentuar dhe kompleks, me shumë përjashtime dhe trajtime preferenciale.” Kështu megjithëse në 2020 mund të ketë një rritje ekonomike të moderuar krahasuar me vitin 2019 ajo do të vazhdojë mbetet nën nivelin 4 për qind për një periudhë afatmesme.

Rreziqe të tjera që do të ndikojnë negativisht në rritjen ekonomike të vitit 2020 dhe më tej janë cilësia e ulët e buxhetit dhe dështimet e reformave në sektorin e energjetikës.

Buxheti 2020 do të rrezikohet nga ulja e të ardhurave dhe rritja e shpenzimeve për përballimin e pasojave të katastrofës. Përveç këtyre faktorëve të shtuar, në këtë buxhet niveli i investimeve publike është më i ulëti historikisht dhe do të ndikojë negativisht në rritjen ekonomike. Ndërsa përkeqësimi i treguesve financiarë dhe rritja e borxhit të sektorit energjetik  dhe rreziqet nga ndonjë thatësirë e mundshme paralajmërojnë rreziqe të tjera për buxhetin dhe ekonominë shqiptare. Edhe vlerësimi i mëtejshëm i lekut kundrejt euros gjatë vitit 2020 do të mbajë inflacionin në nivele relativisht të ulëta, i cili do ndikojë gjithashtu negativisht në rritjen ekonomike.

Cilat janë shanset dhe sfidat me të cilat do të përballen politikë-bërësit dhe qytetarët shqiptare me 2020 ?

Sfida më e madhe e politikë-bërësve është rritja e qëndrueshme ekonomike në nivele që garantojnë përafrimin e standardeve të jetesës së shqiptarëve me ato të Bashkimit Europian (BE). Niveli i të ardhurave për frymë në Shqipëri është sa 25 për qind e të ardhurave mesatare për frymë të BE dhe shumë më i vogël krahasuar me të ardhurat për frymë në vendet më të zhvilluar të BE-së. Përballimi i kësaj sfide kërkon së pari përmirësimin e qeverisjes. Pengesat kryesore për një rritje të qëndrueshme ekonomike janë mungesa e reformave strukturore, politikat e trajtimit të kontratave të shërbimeve si partneritete privato-publike 10-15 vjeçare, ndërmarrja e reformave gjysmake në sektorë të caktuar si energjia elektrikë, ulja e informalitetit dhe evazionit fiskal, etj., korrupsioni i lartë, informaliteti dhe dobësi të tjera të qeverisjes. FMN nënvizon se “… përmirësimi i gjithanshëm dhe i qëndrueshëm i standardeve të jetesës janë peng i dobësive të infrastrukturës dhe institucioneve ekonomike të Shqipërisë”.

Tërheqja e investimeve të huaja dhe ndalimi i braktisjes së vendit (emigrimit) është një sfidë e madhe për politikanët dhe qytetarët shqiptarë. Edhe këto sfida mund të përballohen vetëm me një përmirësim rrënjësor të qeverisjes, zgjidhjen e krizës politike dhe garantimin e qëndrueshmërisë politike në të ardhmen.

Një tjetër sfidë është lufta kundër informaliteit dhe evazionit fiskal. Investimet private në sektorët prodhues dhe të shërbimeve, dhe projektet publike me ndikim të lartë në zhvillimin ekonomik do të mungojnë edhe në vitin 2020 si rrjedhojë e përqendrimit të investimeve në sektorin e ndërtimit të banesave dhe të PPP-ve të financuara kryesisht nga paratë informale. Këto kanë bllokuar tregun e pasurive të paluajtshme dhe buxhetin e investimeve publike për 10-15 vitet e ardhshme.

Vitin e fundit janë bërë shqetësuese edhe politikat nacionaliste që kanë filluar në disa sektorë të ekonomisë. Pas krijimit të ndërmarrjes shtetërore të sigurisë në një treg që mbulohej tërësisht nga operatorët privatë, është miratuar edhe ligji për krijimin e Korporatës Shqiptare të Investimeve (KShI). FMN paralajmëron se KShI “… do të krijojë rreziqe të reja fiskale” dhe I kërkon Qeverisë që të mos bëjë “injektime kapitali nga buxheti dhe të kufizojë funksionet e saj”.

Ku duhet të fokusohen politikat ekonomike  (modeli ekonomik ) në periudhën afatmesme?

Rritja e investimeve private në sektorin e prodhimit dhe shërbimeve, dhe tërheqja e investitorëve të huaj të mëdhenj janë e vetmja mundësi për rritjen e qëndrueshme ekonomike në Shqipëri. Prandaj edhe politikat ekonomike duhet të synojnë krijimin e një ambienti tërheqës për investimet e huaja dhe përdorimin e burimeve brenda vendit. Raporti i Ambasadës Amerikane për klimën e investimeve të huaj në Shqipëri tregon se ajo është përkeqësuar dhe indeksi i vlerësimit të Qeverisjes e rendit Shqipërinë në vendet më të korruptuara në botë. Kjo situatë mund të tejkalohet vetëm me reforma të thella strukturore dhe politike.

Qeverisja e dobët dhe madhësia e vogël gjeografike përbëjnë dy faktorë të rëndësishëm që pengojnë ardhjen e investuesve të mëdhenj strategjikë. Zgjedhja e Shqipërisë nga kjo kategori investitorësh varet nga konkurrenca rajonale dhe garancia e ofruar për investimet e tyre. Prandaj përmirësimi i klimës së biznesit dhe forcimi i shtetit ligjor përbëjnë një emergjencë për zhvillimin ekonomik të Shqipërisë.

Përkeqësimi i rritjes ekonomike dhe parashikimet e saj në nivele të ulëta për një periudhë afat-mesme tregojnë qartë nevojën e reformave të thella. Ato duhet të jenë të gjithanshme dhe të bazohen në objektiva të matshme dhe përgjegjësi konkrete për arritjen e tyre. Reformat që nevojiten janë të shumta dhe duhet të synojnë krijimin e një ambienti konkurrues dhe garantues për investimet private vendase dhe të huaja, reformimin e sektorit energjetik dhe të PPP-ve, ristrukturimin e shpenzimeve publike në favor të rritjes ekonomike, uljen e barrës tatimore, krijimin e një sistemi tatimor të thjeshtë pa favore dhe përjashtime, përmirësimin e administrimit tatimor, shlyerjen dhe eliminimin e krijimit të borxheve tatimore ndaj biznesit, përmirësimin e menaxhimit të investimeve publike përfshirë edhe PPP-të, uljen e borxhit publik, rritja e kreditimit të sektorit privat, krijimin e një administratë publike të bazuar në aftësi dhe karrierë, reformimin dhe përmirësimin e shërbimeve publike bazë si infrastruktura, ujë i pijshëm, kanalizimet, arsimi dhe shëndetësia dhe uljen e informalitetit.