84 vjet më parë

Kanë kaluar plot 84 vjet nga dita e ekzekutimit me varje e gazetarit, shkrimtarit, shqipëruesit e nëpunësit të rrallë Ismet Riza Toto, në kalanë e Gjirokastrës

Procesi gjyqësor kundra pjesëmarrësve në të ashtuquajturën “Lëvizja  e Delvinës” e drejtuar prej ish ministrit të brendshëm në Qeverinë e Mehdi Frashërit, Et-hem Toto, u zhvillua po në  mjediset e kësaj kalaje.

Më poshtë është një fragment nga mbrojtja që Ismet Toto ka  bërë para trupit gjykues. Është  e habitshme se sa aktuale tingëllon edhe sot fjala e tij.

“….Lëvizja e Delvinës nuk është një revolucion. Mjetet dhe organizimi në të cilën bazohej e thonë qartazi se as kish qëllim dhe as që mundej të merrte me fuqi   frenat e Qeverisë, si ay që e vendosi këtë lëvizje ashtu edhe unë e dinim fort bukur se me dyqind-treqind vetë nuk i arrihej Tiranës. Objektiva më optimiste ishte Vlora.Ndofta prej andej mund ti ushtrohej vetëm një presion moral mbi Tiranën. Dikush, një nga mufetishët (hetues) e shumtë që më kanë pyetur në këto ditë më bëri dhe këtë pyetje. “Po kur s’keshët shpresë fitimi pse e bëtë kot këtë sakrificë?” Sigurisht këtë pyetje, z. Kryetar e bëjnë shumë shqiptarë dhe pak janë ata që gjejnë përgjigjen.  Përgjigja ime është kjo.

Në çdo ndërmarrje, njeriu mund të futet me bindje edhe me gjysëm bindje. Por, kur është çështja që t’i futesh një pune në të cilën nëndëdhjetë për qind përfundimi është vdekja, atëhere aty duhet një pasion i fortë, një shtytje idealistike e pazaptueshme. Duhet  me fjalë të tjera të keshë arrijtur një të tillë gjendje shpirtërore sa nuk durohet as dhe nuk mund të bësh ndryshe veçse t’i futesh rrezikut me gjoks hapur dhe të sakrifikohesh  i gjithi. Ata që kanë tru e mendojnë, ata që kanë zemra të ndiejnë shpesh herë vijnë në të tillë gjendje shpirtërore dhe kur vijnë aty do të bëjnë ndonjë send dhe do ta gjejnë një udhë për të përfunduar. Im vëlla kishte mbritur në këtë gjendje.

Ay besonte se punët e këtij vendi venë mos më keq, për shkak  se janë organizuar në mes të tyre 40-50 veta dhe me intriga e shpifje kanë mundur të shtien në dorë një pjesë të madhe të fuqisë shtetërore  dhe bëjnë  gjithë ato që kanë bërë e që bëjnë e që dihen nga të gjithë.

Ay besonte se kjo klikë  e organizuar u themelua definitivisht dhe se shqiptarët  arrijtën një të tillë shkallë demoralizimi sa kur kush s’guxon më të bëjë  zë  dhe kështu  gënjeshtra dhe korrupsioni filluan  të shtien rrënjë të thella dhe të rrezikshme. Nga këto e shumë  shkaqe të tjera që s’është nevoja ti radhis këtu, ay besonte se dikush duhet  të bënte një sakrificë që të kish kuptimin e një proteste morale, që të provonte se ata që e duan këtë  Atdhe me gjithë shpirt kur u mbushet mendja se Atdheu ka nevojë për sakrificë e bëjnë.

Dhe im vëlla, siç dihet ishte në shërbim me rëndësi të Mbretit dhe të Shtetit. Ashtu dhe këtë radhë ju fut rrezikut dhe u sakrifikua në një mënyrë aqë të thjeshtë dhe aqë të pastër sa çuditi shumicën e shqiptarëve që rrojnë për të ngrënë e për të rritur fëmijë. Kryengritja që bëri im vëlla larg nga të qënit tradhëti kondra Mbretit, për të cilin ay kish patur respekt dhe admirim të thellë gjer sa pati frymë, është një vepër heroike, një sakrifikim si ay që bëjnë idealistët Japonezë kur binden se tjetëri ka faj, është më në fund një dackë morale e madhe për gjithë ata shqiptarë që e kanë bërë qëllim të fundit të jetës së tyre sigurimin e rrogës dhe të mirëqënies personale. Im vëlla, z. kryetar nuk e quante Shqipërinë një vend për tu pasuruar, ose një hotel ku rihet provizorisht me valixhe të mbyllura gati për të ikur kur fryjnë erëra të rrezikshme.

Për tim vëlla Shqipëria dhe Mbreti dhe e mira e tyre ishte një ideal me forcë të madhe. Këtë nuk e provon vetëm vepra e tij e fundit, e gjithë jeta e tij zyrtare është një dëshmi e pamohueshme e pastërtisë së tij shpirtërore, e besnikërisë së tij dhe e  patriotizmës së tij të kulluar e tënxehtë. Ato rubulldira e thashetheme që dëgjohen  sot nga gojë historike si ajo e Prokurorit me shokë, organe të verbër të asaj klike kundra së cilës neve lëftuam dhe u sakrifikuam, ato janë z. Kryetar provë e mizerjes morale në të cilën kanë zbritur ata vetë dhe po përpiqen  të zbresin tërë këtë shoqërinë shqiptare. Fakti që z.Kiço Bisha ndodhet në atë tribunë sot dhe unë këtu, fakti që ay më akuzon për tradhëti kundra Regjimit dhe Atdheut dhe unë mezi kam leje të mbrohem me pak fjalë, nuk është veçse një tallje e fatit.

z. Kryetar tashti është koha ti jap fund fjalës time, ndofta pak të mërzitëshme dhe për z. Tuaj, por unë nuk mund të rri pa folur. Ay që ishte i veprës, veproi dhe u zhduk, e Unë që qenkësha veçse i fjalës, mbeta këtu të grindem me z.Kiço Bishën!

Jeta jonë si shoqëri dhe si Shtet z. Kryetar i ka këto pamje të dëshpëruara.  Poza e këtyre gjendarëve që na ruajnë se mos ikim, qëndrimi dhe tellsemi i Oficerëve dhe organeve të tjerë që na vërejnë, heshtja e mitur dhe e frikëshme e këtyre kurjozëve që guxuan dhe erdhën të dëgjojnë këto ditë, morali i dëshpëruar i shumicës të të pandehurve, familjariteti me të cilin z. Prokurori këndoi pretencën dhe kërkoi dënimin e kaq njerëzve me aq lehtësi sa kërkohet një pjato gjellë, gjithë këto fjalë e këto skena që u zhvilluan këtu në këtë qoshe të ndrydhur të kalasë së Gjirokastrës, të gjitha këto ngjarje z. Kryetar kanë kuptimet dhe shpjegimet e tyre për ata që kuptojnë dhe që të gjithë përbëjnë një pjesë të dramës së jetës sonë kombëtare. Varieteja e ngjarjeve në një popull është një shenjë gjallërie për atë komb, pa sakrifica, pa lot, pa gaz e pa punë e pa dalldisje qofshin këto dalldisje si ato të z. Prokuror e të kategorisë së tij qofshin si këto të mijat, nuk mund të ketë gjallëri dhe zhvillim. Ligjet e sociologjisë dhe të zhvillimit të shoqërisë njerëzore nuk janë fjalë që thuhen sot e ç’thuhen nesër. Janë rregulla të hekurta të cilave nuk u shpëton dot as një shoqëri njerëzore.

Për vehten time s’kam se ç’u them z. Kryetar. Me sa munda të kuptoj unë z. Prokurori kërkoi dënimin tim me vdekje. Për atë pjesë që i përket të bënte e në qoftë z. Kryetar se ndërgjegja e të gjithë anëtarëve të këtij trupi gjykues, është e skllavëruar nga të pesë nenet e ligjit për faje politike dhe nga kushte të tjera që unë si di, në qoftë edhe se të gjithë z.Juaj do të bashkoheni me z. Prokuror dhe kështu në dramën  jetës Shqiptare do të merrni rolin e ashpër të shtypësit, e atij që shtyp, atëherë dhe unë do ti përulem rolit fatal të të shtypurit, të atij që shtypet. Dhe këtë do të mundohem ta bënj me qetësi shpirtërore; se pse unë jam në gjendje ta çmoj se si z. Juaj ashtu dhe unë nuk jemi veçse disa nga veglat nëpër të cilat ecën dhe zhvillohet dritoria e këtij Atdheu për të cilin unë sakrifikova gjithë ç’keshë më të dashur e më të shtrenjtë në jetë. Sakrifikova vëllezërit, humba familjen, humba dhe vetëveten.”

Dënimi me vdekje  u ekzekutua më 12 Korrik 1937 në kalanë e Gjirokastrës. E vetmja dëshmi jo zyrtare për atë çka ndodhi atë ditë na vjen nga një qytetar Italian z.Mario Astarita. Ky i fundit në kujtimet e tij për vitet që ka kaluar në Shqipëri, si nëpunës i Bankës Kombëtare rrëfen se ka qenë i pranishëm në ekzekutimin e Ismetit.

“Gjatë operacioneve policore për kapjen  pjesmarrësve në këtë lëvizje, në të cilat merrnin pjesë rreth 3000 trupa, Ismet Toto, me të cilin unë kisha patur raporte miqësore në cilësinë e tij si n/prefekt i Sarandës, u vetë dorëzua në Himarë, ku kishte gjetur strehim, me premtimin se do të falej. Fatkeqi mendonte mbase për bashkëshorten e fëmijët e mitur dhe ishte i rrënuar nga konfirmimi i lajmit për vdekjen e dy vëllezërve të tij.

U mbyll në kalanë e Gjirokastrës ku lëngoi për rreth dy muaj në një pritje torturuese. Mori pjesë  në procesin e tij dhe u mbrojt denjësisht duke hedhur poshtë akuzën që donte ti vinte emrin revoltës si tentativë për vendosjen e komunizmit.

U dënua me vdekje, por ekzekutimi u shty pak dhe pati një moment që u duk sikur zemra e Zogut u mallëngjye nga lotët e gruas së re dhe brishtësia e fëmijve të tij. Gjatë gjithë kësaj kohe diplomacia italiane nuk shpenzoi asnjë fjalë.

Papritmas kur iluzioni se mund ti falej jeta po merrte formë, u ekzekutua. Kur doli nga fortesa në sheshin dhe pa litarin, fytyra e tij mbeti e palëvizur. U ngjit mbi fuçinë e vendosur poshtë litarit, shtyu me neveri ciganin që ishte ofruar të bënte rolin e xhelatit, u rregullua vetë, vuri lakun në qafë, hodhi një vështrim të qetë mbi ata pak të pranishëm, bërtiti me zë të lartë, “Ma merrni hakun” dhe i dha një të shtyrë fuçisë e mbeti palëvizur në zbrazëtirë”.