Tensionet Kosovë-Serbi, Ish-Ambasadorët Kosnett dhe Godfrey flasin për rrugëzgjidhjen

Ish-Ambasadorët e SHBA-së në Serbi dhe Kosovë, Philip Kosnett dhe Anthony Godfrey duke diskutuar për rritjen e fundit të dhunës në Kosovë, për Qendrën për Analizë të Politikave Evropiane, CEPA, kanë dhënë disa mendime se çfarë mund të bëhet për të dalë nga kjo situatë.

Qendra për Analizë të Politikave Evropiane: Në vazhdën e përleshjeve të rënda ndërmjet Policisë së Kosovës dhe serbëve të armatosur të Kosovës më 24 shtator, të ndjekura nga lëvizjet e trupave serbe dhe të NATO-s, dialogu Kosovë-Serbi i ndërmjetësuar nga BE-ja dhe i mbështetur nga SHBA-ja, ka ngecur. A është tash kohë për të riinvestuar apo kohë për të rimenduar?

Anthony Godfrey, Ish-Ambasador i SHBA-së në Serbi: Së pari, pak histori. Kur NATO ndërhyri në vitin 1999, për të ndaluar mizoritë serbe kundër shqiptarëve etnikë në Kosovë, ajo ndaloi një konflikt, por nuk i zgjidhi të gjitha problemet.

Që atëherë, politikanët etnonacionalistë në të dy anët e kufirit kanë fituar zgjedhjet duke udhëhequr fushata populiste me premtime për Prishtinën për të vendosur kontroll të plotë mbi të gjithë Kosovën ose për Beogradin për të krijuar një enklavë etnike serbe në Kosovë ku ata mund t’i injorojnë ligjet e vendit, me kusht që të tregojnë besnikëri skllavëruese ndaj Beogradit. Për më shumë se 20 vjet, prania e KFOR-it dhe stimujt zhvillimorë për të dyja palët në masë të madhe penguan që ky konflikt të përhapet sërish në rajonin e gjerë.

Por, lufta e Ukrainës për të mposhtur agresionin e Rusisë ndryshoi perceptimet për ndikimin e Moskës në Ballkan dhe – së fundmi – dëbimi efektiv i armenëve etnikë nga Azerbajxhani nga Nagorno-Karabaku, do të thotë se ekuilibri i lëkundshëm po gërryhet shpejt dhe status quo-ja e mbështetur nga parandalimi i KFOR-it dhe nxitja gjithnjë e më e largët e anëtarësimit në BE, nuk po qëndron më.

Philip Kosnett, Ish-Ambasador i SHBA-së në Kosovë: Tetë muaj më parë, përpjekja e ndërmjetësuar nga BE dhe e mbështetur nga SHBA për të negociuar një paqe gjithëpërfshirëse ndërmjet Serbisë dhe Kosovës dukej se po përparonte. Në shkurt, presidenti serb, Aleksandar Vuçiç, dhe kryeministri i Kosovës, Albin Kurti, miratuan një marrëveshje që kërkonte, ndër të tjera, vetëqeverisje të kufizuar për serbët e Kosovës përmes një Asociacioni të Komunave Serbe, për herë të parë u pajtua në parim në 2013; Dhe njohjen reciproke të simboleve kombëtare, dokumenteve dhe integritetit territorial – atë që Kurti e quajti njohje “de facto” serbe të Kosovës. Askush nuk priste që zbatimi të ishte i lehtë.

Vuçiç fluturoi në shtëpi dhe menjëherë hodhi poshtë marrëveshjen para audiencës së tij lokale; Kurti, si shumica e komunitetit shumicë shqiptare të Kosovës, ishte thellësisht skeptik ndaj Asociacionit. Por bisedimet vijuese për zbatimin e marrëveshjes u bënë dhe dukej sikur treni ishte në shina, por  nuk u desh shumë kohë për të dalë nga binarët.

Në prill, serbët e Kosovës bojkotuan zgjedhjet për kryetar komunash në katër komunat me shumicë serbe në një përpjekje për të rritur presionin perëndimor mbi Kosovën për të zbatuar Asociacionin, duke rezultuar me zgjedhjen e kryetarëve shqiptarë etnikë. Në maj, Kurti vendosi policinë në veri, me gjithë kundërshtimet e Perëndimit për të vendosur kryetarët e rinj në zyrat e tyre. Demonstruesit serbë plagosën dhjetëra paqeruajtës të KFOR-it e të NATO-s.

Më pas, të dielën më 24 shtator, rreth 30 serbë të armatosur rëndë sulmuan Policinë e Kosovës pranë qytetit verior të Banjskës, duke vrarë një policë përpara se të tërhiqeshin në një manastir ortodoks serb. Në një betejë njëditore, Policia e Kosovës vrau katër dhe arrestoi disa serbë të armatosur, të tjerët u arratisën dhe kapën një depo armësh të fshehur në manastir, si dhe automjete që ministri i Brendshëm i Kosovës, Xhelal Sveçla, pretendoi se ishin të ushtrisë serbe. Kosova kërkoi ekstradimin e personave të armatosur që kishin ikur në Serbi.

Shtetet e Bashkuara fillimisht u përgjigjën me një gjuhë më të përmbajtur, duke mbrojtur Policinë e Kosovës, ndërsa u bëri thirrje të dyja palëve që të “përmbahen nga çdo veprim apo retorikë që mund të nxisë më tej tensionet” dhe të rifillojnë negociatat.

Përgjigja e Serbisë ishte klasike e Vuçiçit – duke luajtur me ndjenjat nacionaliste, ai shpalli një ditë zie për luftëtarët e martirizuar serbë, së bashku me përpjekjet për ta portretizuar veten para shteteve të Perëndim si një person me ndikim të moderuar, duke premtuar një hetim.

Ndërkohë politikani serb i Kosovës dhe gangsteri i supozuar, Milan Radoiçiç, – i fotografuar në skenë gjatë përleshjes në manastir – u shfaq në Beograd për të marrë përgjegjësinë, duke thënë se ai kishte grumbulluar armë dhe kishte formuar një grup të armatosur, pa mbështetjen apo dijeninë e Beogradit. Nëse dikush e beson këtë, ju lutemi, ecni përpara!

Vuçiç më pas filloi dislokimin e njësive ushtarake në kufirin e Kosovës. Me këtë, Uashingtonit dhe aleatëve të tij më në fund duket se i ka mbaruar durimi me Beogradin. Më 29 shtator, zëdhënësi i Këshillit të Sigurisë Kombëtare, John, e quajti vendosjen e ushtrisë serbe “shumë destabilizuese” ndërsa NATO vendosi një batalion britanik për të përforcuar KFOR-in, dhe më vonë një batalion rumun. Në të njëjtën kohë, BE-ja dhe SHBA-ja vazhdojnë të bëjnë thirrje për zbatimin e të gjitha marrëveshje të dala nga dialogu.

Qendra për Analizë të Politikave Evropiane: Si e shihni situatën aktuale dhe ku hyn Rusia në këtë situatë?

Anthony Godfrey: Ne i shohim gjërat kryesisht në të njëjtën mënyrë; faktet janë fakte, në fund të fundit. Nga këndvështrimi i Beogradit, sfidat në rritje të Kurtit ndaj status quo-së duket se po e detyrojnë Vuçiçin ose të drejtojë ai vetë ose t’i lejojë të tjerët që të ndërmarrin hapa për të shtyrë përpara formimin e idenë për një autonomi për serbët në Kosovë.

Vuçiç ka një lidhje politike, ai ka pasur një kontroll të fortë mbi votuesit e krahut të djathtë/etnonacionalist, por tani kjo nuk është më. Serbia iu bashkua kritikave ndërkombëtare për pushtimin rus të Ukrainës në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së, dhe kjo mund të jetë duke e zbehur bazën etnonacionaliste të Vuçiqit.

Serbët që jetojnë në Kosovë dhe në Bosnje dhe Mal të Zi, mund të votojnë në zgjedhjet e Serbisë dhe këto vota janë gjithnjë e më të rëndësishme. Kjo në asnjë mënyrë nuk justifikon serbët që grumbullojnë armë ilegalisht në Kosovë, por ky kontekst është thelbësor për të kuptuar problemin.

Vuçiç është ankuar vazhdimisht për KFOR-in, se në vend që t’i mbyllë gjërat, ka argumentuar Vuçiç, KFOR-i po ndihmon Policinë e Kosovës që të profesionalizohet, të fitojë ekspertizë, të pajiset me armë vdekjeprurëse dhe po i ndihmon asaj për t’u bërë një organizatë ushtarake, politika e SHBA-së e mbështet këtë qëllim.

Prania e KFOR-it do të thotë se Kurti është në gjendje të kryejë lëvizje gjithnjë e më provokuese kundër autonomisë serbe në Kosovë pa frikë reale se Serbia do të përgjigjet. Shumica e votuesve etnonacionalistë serbë ende pajtohen me pikëpamjen toksike të Slobodan Milosheviçit se “Serbi është kudo ku ka serbë”, dhe është detyrë dhe përgjegjësi e Beogradit të mbrojë të drejtat e tyre. Derisa Vuçiç pretendon se e refuzon këtë politikë, ajo po ka gjithnjë e më shumë përkrahës.

Aftësia e Rusisë për të marrë anën e Serbisë, në raport me Kosovën, përqendrohet rreth vetos së saj në Këshillin e Sigurimit të OKB-së. Por Gazprom në pronësi shtetërore ende siguron pjesën më të madhe të gazit natyror që kërkon Serbia dhe një kompani ruse zotëron rrjetin më të madh të stacioneve të benzinës. Ishte ari i Gazpromit, fjalë për fjalë, ai që e praroi kupolën e katedrales së Shën Savës të rinovuar në mënyrë të lavdishme në qendër të Beogradit.

As rritja e fortë ekonomike e Serbisë gjatë dekadës së fundit dhe as perspektivat e saj ekonomike për të ardhmen nuk varen nga Rusia. E ardhmja e Serbisë varet nga Bashkimi Evropian, edhe nëse anëtarësimi është i paarritshëm për momentin. Si Evropa, ashtu edhe Serbia përfitojnë nga kjo rritje dhe shumë në BE nuk do ta përdornin këtë marrëdhënie si një levë për arsye politike. Fuqia ekonomike dhe vlera e Kosovës në marrëdhëniet tregtare zbehet në krahasim me atë të Serbisë.

Philip Kosnett: Çështja themelore që unë e shoh është se as Serbia dhe as Kosova nuk ndjejnë ndonjë urgjencë për të zbatuar një marrëveshje.

Janë tri ide që mund të rrisin fleksibilitetin te pala kosovare: Së pari, pas Banjskës, BE-ja dhe SHBA-ja duhet të rimendojnë Asociacionin e komunave me shumicë serbe. Në të kaluarën, diplomatët perëndimorë (përfshirë edhe mua) kanë deklaruar se vetëqeverisja e kufizuar për komunat serbe mund ta zvogëlojë me kohë mosbesimin ndërmjet serbëve të Kosovës dhe fqinjëve të tyre me shumicë shqiptare.

Kosovarët kanë frikë se Asociacioni mund të përbëjë një kërcënim të brendshëm të sigurisë dhe të parashikojë ndarje de facto të Kosovës. Shumë e krahasojnë Asociacionin me Republikën Srpska ultranacionaliste të Bosnjës, duke i parë të dyja si të dobishme për përpjekjet e mbështetura nga Rusia për të destabilizuar Ballkanin. Nëse BE-ja dhe SHBA-ja duan të shesin në Kosovë  ndonjë version të Asociacionit, atyre do t’u duhet të kenë një argument bindës se ai nuk do të kërcënojë sigurinë e Kosovës.

Së dyti, Uashingtoni dhe Brukseli duhet t’i bëjnë presion të gjitha vendeve anëtare të BE-së/NATO-s që të njohin sovranitetin e Kosovës. Pesë anëtarë të BE-së, katër prej tyre në NATO – Spanja, Slovakia, Rumania, Greqia, Qiproja – nuk e njohin Kosovën, kryesisht për shkak të shqetësimeve rreth separatizmit në vendet e  tyre. Ky do të ishte një manifestim konkret politik i solidaritetit perëndimor në një kohë kur Rusia po inkurajon në mënyrë aktive jostabilitetin në Ballkan. NATO duhet gjithashtu të mbajë një prani të fortë të KFOR-it – nga e cila përfitojnë të gjitha komunitetet etnike në Kosovë – dhe të vazhdojë të ndihmojë Kosovën, të profesionalizojë ushtrinë e saj të vogël.

Së treti, Washingtoni duhet të formulojë dhe publikojë një strategji të bazuar në kushte për ndihmën për Kosovën. Kjo duhet të përfshijë jo vetëm ndihmën e USAID-it dhe Korporatës së Sfidave të Mijëvjeçarit, por edhe praktikën e përfshirjes së këshilltarëve brenda institucioneve të Kosovës – e cila rrit ndikimin e SHBA-së.

Unë nuk po bëj thirrje për ndërprerje të menjëhershme të ndihmës. Kosovarët duhet të planifikojnë që ndihma amerikane dhe evropiane, si dhe remitancat nga diaspora, të zvogëlohen me kalimin e kohës. Ekonomia e Kosovës do të mbetet e dobët për aq kohë sa investitorët e mundshëm e shohin rajonin si të paqëndrueshëm dhe Kosova nuk është plotësisht e integruar në ekonominë e Ballkanit – që do të thotë të punosh me Serbinë.

Qendra për Analizë të Politikave Evropiane: Por stimulimi i vetëm njërës palë nuk do të mjaftojë.  Çfarë mund të bëjnë SHBA-ja dhe BE-ja për të nxitur sjelljen konstruktive të serbëve?

Anthony Godfrey: Ja ku pikëpamjet tona fillojnë të ndryshojnë dhe ku mund të fillojnë të shfaqen te bindjet e mia reale. Sa kapital politik duhet të shpenzojnë Shtetet e Bashkuara për këtë çështje? A është kjo ajo që ne duhet të mbështetemi te Spanja dhe Sllovakia tani?

Ju dhe unë pajtohemi që Serbia nuk mund të lejohet të nxisë rebelim të armatosur ose të përdorë bashkudhëtarët etnonacionalistë për të ndikuar në rezultatet e zgjedhjeve në Kosovë ose në Bosnje apo Mal të Zi. Por unë do të përkrahja përpjekjen për t’u kthyer në status quo ante, edhe nëse kjo do të nënkuptonte mbështetjen diplomatike për miqtë tanë Miroslav Lajçak dhe Gabriel Escobar, drejtues të BE-së dhe SHBA-së. Të ndihmosh Serbinë dhe Kosovën të rrisin ekonomitë e tyre deri në një pikë ku ndërvarësia e bën konfliktin më pak tërheqës duket më e besueshme dhe më pak e kushtueshme.

Sipas mendimit tim, garancitë më të forta të sigurisë për Kosovën do të bënin pak, përveç fuqizimit të mëtejshëm të politikanëve populistë si Kurti, që të përpiqen edhe më shumë për të vendosur kontrollin shtetëror mbi të gjithë atë që Shtetet e Bashkuara e njohin si territor të Republikës së Kosovës.

Në terma rreptësisht ligjorë, operacioni “anti-terrorist” i presidentit azerbajxhanas, Ilham Aliyev, në Nagorno-Karabakh – i cili sapo ka nxitur spastrim etnik tragjik atje – binte brenda të drejtave të tij pasi ne gjithmonë kemi njohur integritetin territorial të Azerbajxhanit. Derisa Kosova të jetë më e përgatitur për të qëndruar në këmbë të saj, si në aspektin ekonomik ashtu edhe në atë të sigurisë, duhet të kujdeset që të mos e nxisë situatën në veri.

Ne duhet t’i bëjmë presion Serbisë që të kthehet në tryezë, të frenojë përkrahësit  e saj etnonacionalistë në Kosovë dhe t’u kërkojmë atyre të marrin pjesë në Qeverinë e Kosovës. Nëse kemi një fakt që vërteton se Beogradi ka siguruar armët e nivelit ushtarak të zbuluara nga Policia e Kosovës në Banjska, duhet t’ia tregojmë Vuçiçit.

Ndërsa ne mund të kemi ndikim më të drejtpërdrejtë mbi atë që ka rëndësi për Prishtinën, janë partnerët tanë të BE-së ata që mbajnë çelësat e stimulimeve që kanë më shumë rëndësi për Beogradin. Serbia filloi procesin formal për anëtarësimin në BE në vitin 2013, por Beogradi është ankuar se BE-ja vazhdon të lëvizë më larg vijës së fundit, duke shtuar më shumë kushte për pranimin përfundimtar. Me procesin e BE-së të lidhur nga procesi në Bruksel, shtetet anëtare individuale me të cilat Serbia ka marrëdhëniet më të forta ekonomike – si Gjermania dhe Italia – mund të jenë partnerët tanë më të mirë për nxitje  të reja.

“Europe’s Edge” është revistë online e Qendrës për Analizë të Politikave Evropiane, CEPA, që mbulon tema të politikës së jashtme në të gjithë Evropën dhe Amerikën e Veriut.