Kundërshtimet tragjike të shpirtit ballkanik

nga Ismet Toto

Ata që kanë kënduar romancierin e math engles Rudyard Kipling do të mbajnë mënd atë që përsëritte gjithënjë korrespondeti i veçantë në Light that Failed: “Në paraverë do të ketë trubullime në Balkan”.

Thonë se një dipllomat i Perëndimit i tha një herë gazetarit që i kërkoi mëndjen e tij mbi Balkanin:

“Sikur të mund të bëhesh do të bëja me gëzim këtë propozim: T’I HEDHIM BALLKANËT NË DET TË ZI. Do të ishte zgjidhja më praktike që të qetësohemi edhe ne Evropjanët edhe popujt e Balkanit.”

Këto dëftojnë se ç’mendojnë Europjanët për neve Balkanasit. Mundet që Evropjanët tani t’a kenë ndruar pak a shumë këtë mëndje të tyre të keqe, sepse vetë ata provojnë dita me ditë që në disa gjëra janë më të këqinj se Balkanasit dhe se nënë cipën e tyre të qytetërimit mekanik janë akoma të gjalla instiktet e egra të kafshës.

Tani ka edhe shumë Evropjanë njerëz të mëndjes, që thonë se edhe Evropa u-Balkanizua. Kjo britmë tingëlloi edhe në sallat e mëdha e të bukura të Farnezinës në Romë Nëndorin e shkuar, në Kongresin VOLTA, që u-mbajt atje për të studjuar problemin e madh e të trazuar që thuhet QYTETËRIM EVROPJAN. Mbi punërat e këtij Kongresi do të kemi rast të bëjmë fjalë në këto faqe.

Ndërkaq, ç’është SHPIRTI BALKANIK? Ç’po bën ose është në shkallë të bëjë gjë a gjë për një qytetërim shpirtëror? Është thema e nji studimi për të vënë re të gazetarit dhe intelektualit jugosllav zotit Bogadan Raditza, atache i shtypit pranë Legatës Jugosllave në Athinë. Ky studim është botuar, me titullin që qëndron në krye të këtij artikulli në revistës LES BALKANS (Vol. III, nr. 4–5, janar–shkurt 1933), që del në frëngjisht në Athinë; është botuar edhe në gërqisht në dy numra me radhë të revistës greke të Athinës IDEA (Nr. 3 e 4, Mars e prill 1933). Është interesante të ndjekim mendimet që çfaq z. Raditza.

★ ★ ★

Në krizën e sotme të përbotshme – nis z. Raditza – që po mundon që dhjetë vjet e tëhu udhëheqësit mendore të njerëzisë, duhet të vërtetojmë se Ballkani s’ka marë akoma një qëndrim të qëruar.

Përpara përpjekjes, që bëhet dita ditës më e rëndë dhe më ndërsenjëse, mëndja e Balkanit s’e tha akoma fjalën e saj të prerë, as edhe ka çfaqur pikëpamjen e saj. Ka shekuj që mëndja ballkanike, e bashkuarë gjeografikisht po e ndarë politikisht, është e vetmja viktimë e Lindjes dhe Perëndimit.

Sot më tepër nga çdo herë tjetër, që ndërgjegjia balkanike zgjuhet, që Balkani sheh se është lënë më nj’anë edhe nga Evropa edhe nga Asia, problemi i shpirtit dhe i mëndjes së Balkanit po shtrohet si nevojë e domosdoshme.

Gazetari jugosllav, duke udhëtuar këtu e pak vjet më parë në valat e Mediteranesë melankolike, ndjeu, përpara nostalgjisë së rregullit që çfaqet në këto kufi të fundit të Perëndimit dhe fundin e Evropës plakë.

Vërtetoi me bindje se Evropa e sotme po tallandiset, e vërteta e saj është e grisur dhe morali i saj ka dhënë falimento me kohë. Rusia i ktheu krahët dhe zuri të ecij përsëri nga Lindja.

Edhe Italia kërkon të çkëputet nga Evropa siç bëri Rusia.

Karta e tjetër gjeologjike-psykologjike e Evropës duket e mbuluar gjithënjë me këtë cipë të së vërtetës evropjane, që është zbuluar me kohë, që ka bërë kryengritjet e saj, që ka çfaqur kërkimet e saj edhe ka kënduar sonetat e saj.

Në jugën e Evropës njeriu vë re gjithënjë grindje, të zëna. Fundin e së vërtetës, fundin e fesë, fundin e kapitalismës, fundin e liberalismës, fundin e demokratisë, fundin e socialismës. Të shuarit e poezisë, çdukjen e lyrismës, prishjen e romancës, të shtërpuarit e krijimit. Mungimin e kryetarëve të vërtetë, mungimin e besimit në kryengritje, dyshimin në fundin e çdo kryengritjeje e të çdo përpjekje reformonjëse. Fundin e idevet dhe fundin e lëvizjevet. Prishjen e virgjërisë fizike e morale. Filosofinë e bërjes së përjetëshme, që shkrin në lëngun e pa-qëndruar të gjëndjes së vërtetë. Pa-mundësinë e klasës borgjeze, që mban kopsën e përhapjes nacionaliste. Snobismën e brezave të ra nëpër qytetet.

Njeriu vë re kudo drithmat e prishjes së një organisme të çuditëshme, që kishte gjetur tjetër herë synthezën e saj brënda në zhvillimin mendor të traditës greko-latine.

Në këtë grindje të ashpër në mes të Evropës dhe Asisë, çështëja e qëndrimit shpirtëror të Balkanasvet as edhe shtrohet. Shpirti dhe mëndja e Balkanit, si të tilla, janë të pa-qëna. Kudo sheh përpjekje për të bërë si të tjerët, për të kopjuar format evropjane. Shoqëria balkanike paraqit fytyrën më të çuditëshme të rënies evropjane.

Disa qytete ballkanike të mbëdha me pamje krahinore sa afër janë me fshatërat nga pikëpamja e gjatësis së udhëvet, kaq larg janë me to nga pikëpamja e jetës dhe e shpirtit.

Intelektuali i sotmë balkanik përpiqet si-e-si të bëjë sipas fjalës së fundit të Evropjanit, pa le t’a ndajë një hon i math nga gjëndja nevropathike e Perëndimit në punën e shikimit të problemevet.

Gjëkundi një qëndrim i qëruar dhe i caktuar. Vë buzën në gas z. Raditza kur mendon se në akësh qytet, ku vriten e çduken njerës çdo natë, ka njerës të zgjedhur që meren me Proust-in e me Gide-in.

Kjo traditë e varfër ballkanike s’ka dhënë dot akoma as Tolstoin e saj, as Dostojevskin e saj, as Ibsenin e saj, as Bjornsonin e saj. Me gjithë përpjekjet e kaq shekujve, paraqet akoma vetëm kopje të klasicismës, romatismës ose naturalismës së Perëndimit.

Bëmë universitete, po jeta e popujvet ballkanikë nuk ka ecur kurrë sipas drejtimit që caktuam në errësirën e qytetevet t’ona pa shijë, pa styl e pa jetë. Të tallandisur kurdoherë në mes të lyrismës dhe shtazërisë, në mes të shumë të madhes dhe të shumë të vogëlës, në mes të bukurisë dhe të shëmtimit, në mes të zjarrit shpirtëror slavo-latino-turk dhe të arësyes, lamë të shuhen flakërat t’ona barbarësh të pajosur edhe intuitat t’ona të para, pa i çfaqur Evropës të vërtetën t’onë balkanike. Rusia e bëri këtë gjë në shekullin e XIX.

Përkundrazi, ne Ballkanikët kemi lënë kudo gjurma të asaj që mund të thoshim, po s’e thamë. Vitëre të gjata me radhë ne vdisnim dale-nga-dale në Londrë, në Paris, në New-York, duke lënë kudo dëshmira të varfërisë s’onë mendore dhe të dobësisë t’onë. Edhe sot akoma s’duam të kthehemi në këtë dhe balkanik të përgjakur dhe besojmë të Paul Morand-i edhe ëndërojmë si kosmopolitë të dëshpëruar, pazarin e fundit letrar të Evropës, Javën, Hawain, vagonet me krevate, hotelet e mbëdha parizjane.

Ne, që rrojmë brënda në këtë gjëndje tragjike të Balkanit, shkojmë për në mjergullat e perëndimit, pa që të çajmë kokë se këtu pranë neve turma të mbëdha po rrojnë si kanibalë. Përpiqemi të çfaqim ndjenjat e holla të një shoqërie që u kalb para se të piqet, përdorim teknikën analitike të Proust-it, pa që të mendojmë se miliona balkanas, që rrojnë në rrëza të largta e të harruara të kësaj organisme të madh, s’kanë arritur akoma në shkallë që të çfaqin me fjalë ndjenjën e dashurisë.

Ky gabim i dëshpëruar e kapërcen çdo mendim. Që njëqind vjet e tëhu, që shpëtuam nga otomanisma fatale, po rrojmë dita ditës brënda në një vonesë të përjetëshmë, si ndonjë krahinë melankolike e Evropës. Sikur jemi në ndonjë stasion turko-slavo-evropjan të mesmë, ku thëthijmë ersatz dhe hamë mish konservë të prishur që na helmon stomahun.

Gazetari jugosllav nuk këshillon që duhet t’i mbyllim Evropës dhe t’ja hapim Asisë. Po është i bindur krejt se Balkanasit ndodhen përpara një problemi të thellë, të rëndë e fatal edhe, në mos e zgjithçin dot, do të çduken pa mundur që t’i japin veprës së madhe e të bashkëtë të njerëzisë as një element të përjetëshmë.

Prandaj në këtë luftë të mendimevet që përpiqen, duhet që Balkanasit të marrin një qëndrim, të caktojnë pikëpamjen e tyre dhe të arrijnë në përfundime; një qëndrim gjykimi përpara asaj që kanë çfaqur Evropa dhe Asia, një përpjekje për të formuar një pikëpamje e një përmbajtje të re.

Z. Raditza beson se Balkani, ku ka një tok rryma mendore që vinë nga të gjitha anët e botës, nuk do të mundij të bëjë një komunitet mendor gjer sa nuk do të përpiqet të japij një synthezë të tij, krejt të tij, nga tërë eksperienca që ka mbledhur nga Evropa e nga Asia, gjer sa nuk do të përmblidhet në vetëhen e tij, në thellësinë e qënies së tij, dhe gjer sa nuk do të nisij të rrojë me fuqi jetën e tij dhe artin e tij.

Që të arrijë Balkani të bëjë një krijim të përgjithëshmë duhet një ndryshim në themelet që thuhen fillore; duhet një ndërtesë mendore që të dalij drejt-për-drejt nga njeriu balkanik. Nuk do t’a themi dot kurrë fjalën t’onë të thellë, të prerë e të rëndë, gjer sa do të pandehim se mund të çfaqim kundërshtimet t’ona të brëndëshme me formulat e përdorura dhe me klishet e shtypura njëmijë herë.

Në këtë përpjekje të re të botës, në çastin që gjetkë përpiqen të zgjidhen problemet me një të kthyer në një njerëzim të plotë e të përgjithëshmë, erdhi ora edhe për Balkanasin që të formulojë edhe ai nyjat e besimit balkanik, të vijosij drejtime dhe të shtrojë themele ideologjike, që do të bien një qetësi të parë në anthitezën tragjike të shpirtit e të mëndjes balkanike-parulla e parë për zgjedhjen e një drejtimi.

Për të arritur një gjë të tillë, intelektuali jugosllav bie në shëmbëllë Jugosllavinë që të tregojë ndihmën e saj në mundësinë e një çfaqjeje balkanike. Në atdhen e tij shquan tre etapa mendore për të vënë re: poezinë popullore, veprën poetike të Niegus-it dhe artin e Mestrovitz-it.

Me këto armë Jugoslavia mendore është thirrur të marij pjesë në luftën në mes dy polevet kundrështare të botës me ambicje që të arrijë marrëveshjen e brëndëshme. Dhe këtu mbaron studimi i kujdesur i zotit Raditza.

★ ★ ★

S’ka fjalë se të tilla armë kanë, kush më pak kush më shumë, edhe popujt e tjerë të Balkanit. Po puna qëndron këtu: Balkani a mund t’i thotë botës një fjalë të madhe të prerë që të dëgjohet edhe të merret para sysh? Gjer sot Balkani i ka dhënë botës qytetërimin më të math, që s’e kapërcyer dot as një qytetërim tjetër; qytetërimin grek.

Balkani i ka dhanë botës perëndimore edhe themelet e Rilindjes së saj letrare e me mëndjen greke me anë të Byzantit. Po a ka vallë akoma këtë cilësi sinisia balkanike, cilësi të cilën e ka patur vetëm një vënd e një popull i saj dhe tani përpiqemi t’a bëjmë cilësi të përbashkëtë?

Ka evropjanë që j’a mohojnë këtë zotësi Balkanit, të cilin bile e quajnë edhe pa histori. Një shkrimtar i zgjedhur Italian, Enrico Ruta, këtu e ca vjet më parë ka shkruar:

“Popujt balkanik do të ishin pa emër sikur të mos gjëndeshin atje, pikërisht në mes të asaj Apokalypse që është lufta mijëvjeçare e Kryqit me Gjysëmhënëzën. Këta popuj janë një çorbë nga herë nga e cila nuk dihet se çdo të dalij.”

Pas shkrimtarit Italian, “Popuj pa histori janë ata që kanë mëndësi pak a shumë të ngushtë ose shterpë, ata që nuk nxjerrin njerëz me gjeni, ata që nuk i japin qytetërimit veprën gjeniale dhe, pra, nuk janë as krijonjës as bashkëpunëtorë aktivë të historisë së botës.”

Një shkrimtar frëng, Georges Matisse, ka shkruar këtu e nj’a nëndë vjet më parë, në një librë të tij që vëlen të këndohet (Les Sortileges de l’Esprit), edhe këto radhë për të vënë re:

“Rolet e popujvet u janë ndarë që në lindje nga një fatalitet biologjik, të cilin s’e mohon dot njeri. Ka raca më të larta që kanë për të lojtur një rol më të lartë, të cilët mund t’a humbasin, po do t’a gjejnë përsëri në udhën e tyre, me gjithë pengimet që mund të gjejnë përpara…”

Kemi këtu një hierarki të racavet, që ka edhe anëtarë edhe kundërshtarë të tërbuar. S’ka fjalë se s’mund të ketë njeri që t’i mohojë këtë lartësi racës greke të vjetërë. Po mund të ngjallet përsëri kjo lartësi dhe nga greke të bëhet balkanike? Apo u-shua për jetë së bashku me zërin e Pythis dhe me Orakullin e Delfit, që donte t’a ngjallte përsëri pagani i tërbuar që thuhet Julian Apostati?

Historia e së arthmes do t’a japij përgjigjen! /Minerva, 16 qershor 1933/