Çapaliku: Letërsia e realizmit socialist merrej me kulturën e rrugës!

Stefan Çapaliku prezantoi në Berlin romanin e tij të parë të përkthyer në gjermanisht. Për DW ai flet mbi urbanitetin e dyzuar në socializëm, marrëdhëniet letrare gjermano-shqiptare dhe njeriun e sotëm në Shqipëri

Zoti Çapaliku, romani juaj “Secili çmendet sipas mënyrës së vet”  përshkruan jetën që bëhej nëpër shtëpitë qytetare të Shkodrës në vitet 1967-1975. Çfarë e karakterizonte Shkodrën në atë periudhë?

Vëllimi i parë dhe i dytë i kësaj trilogjie i referohen Shkodrës. Në vëllimin e tretë pastaj ngjarjet spostohen në Tiranë. Romani nis në vitin 1967, koha kur vendoset që Shqipëria të shpallet vend ateist. Të shkatërrohen tempujt, kishat, xhamitë. Por në ato kohë, kur po ndodhnin gjëra të tilla të tmerrshme, në shtëpinë time im atë arrin të sjellë një televizor. Duket sikur jashtë mureve të shtëpisë po shembej një besim, një fe, një religjion, dhe brenda po lindte një religjion i ri, siç ishte media televizive.

Pra, njerëzit nuk shkonin më në kishë dhe në xhami, por vinin tek shtëpia jonë. Dhe e kthyen shtëpinë në një kinema publike. Pikërisht këta  njerëz që vini në shtëpinë tonë janë personazhet e vëllimit të parë.  Në këtë kuptim përcillet qyteti. Unë mendoj se në përgjithësi letërsisë shqipe i ka munguar qyteti. Letërsia e realizimit socialist ishte një letërsi rurale ose një letërsi që merrej me kulturën e rrugës.

Në ç’kuptim?

Them kështu, sepse shqiptarët e kohës së komunizmit ishin në përgjithësi të shtrënguar të jetonin në dy unitete kulturore. Ishte kultura e shtëpisë dhe kultura e rrugës. Këto shpesh nuk koincidonin me njëra-tjetrën. Ishin në kundërshtim me njëra-tjetrën. Veçanërisht, ajo botë që unë kam përshkruar, bota e Shkodrës së viteve ’70, ishte krejtësisht në kundërshtim me njëra-tjetrën këto dy kultura.

A ishte ky dyzim kulturor më i theksuar në Shkodër se në qytete të tjera të Shqipërisë? Kam parasysh që Shkodra ka një traditë të vjetër qytetare…

Romani i merr ngjarjet në Shkodër, sepse ky është realiteti që unë njihja më mirë. Këtu nuk do të thosha se ka një hierarki kulturore ndërmjet qyteteve. Unë jam përpjekur të bëj jo vetëm një skicë historike letrare, por edhe një antropologji të njeriut të asaj kohe, që e bën mjaft interesant të shkuarën mbas sa e sa vitesh. Shpesh disa realitete kujtohet sikur janë fiksion, por jeta është më e magjishme sesa arti. Në këtë kuptim, estetika e asaj letërsie që unë po bëj është pikërisht kjo: të nuhaturit, të gjeturit e këtyre realiteteve të prodhuara pavarësisht prej meje dhe të dekontekstualizuara, pra, të marra nga një kontekst, që është konteksti jetësor, në një kontekst letrar, që është romani, proza apo në raste të tjera dramaturgjia.

Cilat janë pasojat që ka lënë realiteti i atëhershëm tek Shqipëria e sotme?

Tranzicioni në Shqipëri vazhdon. Projekti për tranzicionin në fillim të viteve ’90 ishte i qartë. Ne dolëm nga komunizmi dhe kishim për destinacion Europën. Hyrja në Europë do të ishte përfundimi final i tranzicionit. Tani kemi 30 vjet në këtë masakër të pashoqe durimi. Njerëzit janë lodhur duke pritur se kur po ndodh kjo finale e tranzicionit. Dhe në këtë kuptim, këta njerëz që e kanë shoqëruar këtë tranzicion ose këtë shoqëri postkomuniste, mbartin cilësi, si nga epoka e komunizmit, si nga epoka e tranzicionit, por edhe nga cilësitë që vijnë nga aftësia e tyre për të ëndërruar dhe për të qenë një ditë e më parë europianë. Kështu që ky mishmash, kjo pastiço e këtyre cilësive antropologjike është e aftë të përshkruajë atë që quhet njeriu i sotëm shqiptar.

Ju prezantuat në Berlin për herë të parë një prozë të gjatë. Por keni qenë edhe më parë në Gjermani, me pjesën teatrale “Allegretto Albania”, në Festivalin e Teatrove në Wiesbaden, në vitin 2010. Cila është përvoja juaj me publikun gjerman?

Mendoj se Gjermania ka qenë dhe vazhdon të jetë një filtër i hollë për letërsinë shqipe. Nuk ka qenë kollaj të kalohet ky filtër. Mendoj se kjo është në të mirë të komunikimit, nuk është në të keqen e komunikimit. Sa më i hollë të jetë filtri, aq më e mirë është letërsia që e kalon atë. Kështu që, në këtë kuptim, jam shumë i lumtur që romani im, pas botimeve që ka pasur në Francë, Itali, Serbi, Bullgari, e tani po përkthehet në Hungari dhe në Greqi, ka hyrë edhe në botën gjermane.

Mendoj se letërsia shqipe duhet të jetë shumë herë më e pranishme në botën gjermane.

Për fatin tonë të keq, nuk kemi shumë përkthyes, por unë gjej rastin të falënderoj shumë përkthyesen time, Zuzana Finger, e cila po e promovon ekskluzivisht letërsinë shqipe, duke kryer edhe rolin e agjentit letrar, gjen botuesin dhe e boton letërsinë shqipe edhe në shtypin periodik, jo vetëm si libër. Do të ishim shumë të lumtur po të kishim edhe më shumë përkthyes.

Ju keni vënë në skenë një sërë pjesësh teatrale nga letërsia gjermane. Këtë vit keni në program edhe Kafkën. Letërsia gjermane është pak më e rëndë se letërsia latine e anglo-saksone. Cila është përvoja juaj si dramaturg?

Unë kam pasur dhe kam bashkëpunim të ngushtë me Qendrën Goethe në Tiranë,kryesisht në fushë të teatrit. Më është dhënë mundësia nëpërmjet këtij instituti që të vë në skenë autorë gjermanë shumë të rëndësishëm të teatrit bashkëkohor, duke filluar nga Heiner Mueller, “Hamlet Makina”, Roland Schimmelpfennig “Nata Arabe”, Wolfgang Borchert, “Jashtë Derës”, Marius von Mayenburg, “El Dorado” dhe së fundmi edhe Franz Kafkën, por kam në plan edhe autorë të tjerë. Të gjithë këta janë përkthyer nga gjermanishtja në shqip nga Pandeli Pani, të cilin dua ta falënderoj publikisht për këtë kontribut që ka dhënë në përkthimin e kësaj dramaturgjie bashkëkohore gjermane.

Por për t’iu përgjigjur pyetjes suaj, roli i teatrit ky është: ta thjeshtësojë komunikimin. Në qoftë se merr një tekst shumë të vështirë, siç është Hamlet Makina, i cili mund të konsiderohet si një prej teksteve më të vështira të botës, nuk ndodh gjë tjetër, përveç faktit që të shtohet nepsi për ta kapërcyer këtë sfidë kuptimore dhe për t’i përcjellë spektatorit shqiptar një tekst të kuptueshëm, më së pari, dhe, së dyti, për t’i përcjellë atë që thatë ju, shijen e një letërsie tjetër, siç është letërsia gjermane.

Në disa intervista keni kritikuar se në Shqipëri opinionbërja për ngjarjet aktuale është monopol i një grupi të vogël analistësh. Unë po shfrytëzoj rastin t’ju pyes për dy ngjarje aktuale politike. E fillojmë me luftën që po bën Putini në Ukrainë. A jeni i shqetësuar?

Patjetër. Jam, si çdo qytetar tjetër, jam thellësisht i shqetësuar. Unë jam pjesëtar i një rrjeti dramaturgësh europianë dhe para pak ditësh kemi marrë një letër nga kolegia jonë në Ukrainë, Neda Nezhdana, e cila shkruan një letër shumë të emocionuar për çka po ndodh. E ka shkruar letrën nga një llogore dhe jemi të gjithë të emocionuar tashmë edhe në plan shumë më personal, sepse e njohim atë si njeri, siç njohim edhe  shkrimtarin tjetër ukrainas, Oleksander Irvanets. Kështu që shqetësimi im është shumë i madh. Unë mendoj se kjo marrëzi duhet të marrë fund një orë e më parë.

Ukrainasit zgjodhën rezistencën, por çmimi është shumë i lartë. Mendoni se kanë vepruar drejt?

Sa më shumë të zgjasë aq më i lartë do të jetë çmimi. Por, unë mendoj se ata kanë bërë më të mirën dhe kanë dhënë një shembull të jashtëzakonshëm. Ky është opinioni im personal. Unë nuk përfaqësoj askënd përveç vetes.

Çështja tjetër aktuale është protesta kundër rritjes së çmimeve në Shqipëri, ndërkohë që kryeministri u thotë protestuesve: “Turp të keni!”

Pyetja e ka vetë përgjigjen. Si mund t’i thuhet popullit tënd: Të keni turp? Si? Ti drejton një popull që është për t’u pasë turp?

Pra, ju i mbështesni protestuesit?

Unë mbështes demokracinë, mbështes çdo shprehje që ka demokracia, demokracia presupozon protestën, presupozon të jesh dakord me diçka, të mos jesh dakord, ta diskutosh, të hapësh debat, të hapësh dialog. Këtë mbroj unë. Unë mbroj sistemin. Çdo tentativë për ta prishur sistemin është atentat që i bëhet demokracisë.

Në një intervistë keni thënë se shkrimin e këtij romani e keni parë edhe si një detyrim intelektual për të përshkruar realitetin e atëhershëm, dhe keni cituar titullin e romanit të Heinrich Boell-it, “Ku ishe ti, Adam?” Unë po e kthej pyetjen në kohën e sotme. Ku jeni ju, Adam, sot?

Adami im nuk ka fjetur. Ka qenë vazhdimisht zgjuar, në vendin e duhur dhe në kohën e duhur. Kjo letërsi, kjo trilogji, por edhe veprat e tjera që vijnë mbrapa, veçanërisht libri “Tregimet e Tranzicionit”, i cili sapo është botuar, e dëshmojnë këtë gjë. Tani unë jam në Berlin me ju, duke dhënë një intervistë për letërsinë time dhe besoj se kjo është shenjë e mirë.

Në libraritë gjermane doli së fundi vëllimi i parë i trilogjisë “Secili çmendet sipas mënyrës së vet” të shkrimtarit dhe dramaturgut shqiptar, Stefan Çapaliku. Vepra është sjellë në gjermanisht nga albanologia dhe përkthyesja e mirënjohur, Zuzana Finger dhe është botuar me ndihmën e rrjetit TRADUKI në botimet Transit me titullin “Jeder wird verrückt auf seine Art”. Prezantimi i parë për publikun gjerman u zhvillua më 17 mars, në Buchhändlerkeller, një vend historik në pjesën perëndimore të Berlinit./DW/