Demokratia dhe diktatura

nga Ismet Toto

Shumë është folur në Shqipëri mbi demokratinë dhe diktaturën. Disa kanë folë vetëm akademikisht me qëllim që të përhapin dhe të popullarizojnë koncepsionet. Disa kanë dashur t’a shikojnë punën edhe nëpër prizmën e jetës shqiptare për të thënë më në fund se neve na përshtatet më mirë kjo ose ajo formë qeverimi. Janë thënë të pjekura e të papjekura rreth kësaj theme, aq sa ka zbritur biseda edhe në çështëje private dhe individuale. Shpresojmë se s’do të ketë më, midis nesh që shkruajmë e interesohemi për këto punë, njërëz që të duan të zbresin në të tilla gropa pindarike.

Njerëzit e veprimit tallen me njerëzit e mendimit. Zakonisht i nënë-çmojnë, i quajnë fantazi ëndëronjës, intrigantë dhe nga një herë edhe gënjeshtarë. Njerëzit e veprimit, ata që i kanë punët e ditës, s’kanë patur kurrë ndonjë admirim të madh për mendonjësit. Historia i ka fare të paka shëmbëllat.

Po edhe njerëzit e mendimit nuk kanë patur ndonjë respekt të madh për njerëzit e veprimit. Shpesh herë i kanë nënë-çmuar efektet e veprës konkrete dhe kanë pandehur se mendimi dhe arësyeja drejtojnë njerëzimin. Kështu edhe udhëheqësit e ditës ata i kanë quajtur si eksponentë të mendimit dhe të shpirtit të kohës e pra të përkohëshmë pasi mendimi evoluohet. Nuk ka pranuar shumica e tyre se udhëheqësi, njeriu i veprimit në një çast të caktuar mund të marrë vendime dhe drejtime duke u mbështetur krejtësisht mbi vullnetin dhe mëndjen e tij dhe me ato vendime e drejtime që cakton ay të influencojë jetën e një populli, historinë, shpirtin dhe mendimin.

Gjithë ç’thamë më sipër vlen për të provuar këtë gjë: puna mendore ka vlerën e saj dhe influencohet nga vepra e përditëshme. Po njëkohësisht po këjo ngjet edhe me veprën e përditëshme. Edhe ajo influencohet nga puna mendore.

Në këtë mënyrë, pra, në qoftë se ka njërëz në Shqipëri nga ata që nxijën kartë dhe përcjellin akte, që besojnë se gjithë ç’shkruhen e ç’mendohen janë pallavra aqë më keq për hesap të tyre. Këto janë fantazma të kohës që fiken e çduken pa lënë gjurmë për qënien e tyre. Dhe në qoftë se ka mendonjës që besojnë se jeta e përditëshme s’ka ndonjë vlerë dhe se vetëm mendimi është gjithshkaja edhe këta mund të jenë specialistë në shumë shkenca veç se u mungon bon sens-i për të kuptuar realitetin e jetës.

Në këtë rast të paktën e vërteta qëndron në mes. Kështu justifikohet edhe interesimi ynë për problem me rëndësi të jetës t’onë në këto kohë të një disinteresimi, epathije dhe letargjie të përgjithëshme.

Ç’është demokratia?

Të paktën theorikisht ka këtë kuptim: Qeverisja e popullit nga vetë populli direkt, disa nga njërëz të zgjedhur (dhe që pushohen), direkt po nga vetë populli. Ky lloj sundimi falimentoi më parë në vend-lindjen e tij në Greqinë e vjetër. Midis shumë të metash që i njihen universalisht m’e madhja ishte këjo: populli tërhiqet dhe enthuziazmohet kollaj nga ata që dinë të flasin bukur e të gënjejnë mirë. Populli nuk di të zgjedhë njerëzit teknikë për qeverisje, ashtu sikundër një katundar nuk di të zgjedhë se cili është një system m’i mirë. Kështu ay që di të flasë më bukur, t’i hyjë më thellë në shpirt dhe t’i gënjejë, ay që ka teknikën e fitimit të besimit të popullit, pra dhe jo ay që ka teknikën dhe zotësinë e qeverisjes, bëhet udhëheqës dhe sundimtar. Zakonisht me t’u bërë një herë sundimtar s’ka qejf të zbresë dhe kështu krijon një rreth dhe bëhet me emër e tituj të ndryshmë, sipas kohës e rrethanave, Diktator. Kështu vetë procesi i demokracisë nuk përfundon veç se në një diktaturë të një njeriu apo të një klase njerëzish. Kështu pra është historikisht e provuar se më në fund fuqija mblidhet tek një person ose te një grup personash. Ato që quhen sot demokrati në realitet kanë vetëm emërin të këtillë. Anglia sundohet nga klasa aristokratike. Edhe kur takon që dalin njerëz të shkathët nga populli dhe hypin lart përnjëherësh hyjnë në klasën aristokrate duke marrë tituj “Sir” a “Lord”. E ashtu qojtura Demokrati amerikane nuk është veç se plutokrati sundimi e Kapitalistëve, të cilët tash vonë po bëjën konçesione presionit të poshtmë që të mund të mbajnë fuqinë. Në Francë sundon i ashtuquajturi Fronti Popullor. Në realitet fuqia është në duar të pakë njerëzve me prirje kundra kapitalit dhe të mbështetur vetëm në një pjesë të popullsisë së vobegtë dhe puntorit të thjeshtë, që rastësisht ka shumicën në Parlament. Kur ngrihet ndjenja dhe mendimi i çastit të puntorit të thjeshtë në një doktrinë dhe kërkohet të sundohet një vënd me të, atëherë ngjet si ngjau në Spanjë. Shpresojmë se nuk do të ngjasë kështu në Francë.

Përralla e artë

Demokrati të vërtetë s’ka dhe s’dihet të ketë patur veç se për çaste të shkurtëra dhe abnormale. Çdo popull në botë dëshëron të ketë për udhëheqës “njerëzit më të mirë dhe më të zotë”, për ta qeverisur me drejtësi dhe dashuri. Dhe ngjer më sot as systemi demokratik dhe as ndonjë system tjetër qeverimi nuk ka gjetur një mënyrë mathematikisht të sigurtë për të gjetur këta njerëzit më të mirë e më të zotë dhe për t’i vënë mbasandaj në krye të punëve. Kampionët e demokratisë s’mund të mohojnë se votat e një “turme” i merr ay që di të flasë e të premtojë e të gënjejë më mirë nga tjetri. S’mund të mohojnë se “turma” është një kalama i madh që në shumicën e rasteve s’di ç’bën e ç’don. S’mund të pohojmë se ay që ka zotëzinë e fjalës e të propogandës e të gënjeshtrës për të fituar votat e popullit, Demagogu, është doemos dhe një qeveritar i mirë.

Nga këto shkaqe demokratia është vetëm një përrallë e artë dhe tërheqëse për sa u përket parimeve themelore të saj. Ata që predikojnë demokratinë dhe të drejtat e turmës, kanë efektivisht një gjë në mëndje: të lihen të lira energjitë e masave të shpërthejnë në drejtimet që dëshërojnë ose që u predikohen nga demagogët dhe në këtë mënyrë të hypin në krye të këtij tufani kaotik ata që dinë t’u flasin bukur “turmave” dhe të glorifikohen duke përmbysur gjëndjen e mëparshme. Harrojnë se të këtilla “tufane demokratike” çkatërrojnë, përmbysin, rrezikojnë qënien e shoqërisë, u japin mundësi dhe lehtësi sulmimi edhe armiqëve të jashtëmë dhe më në fund të fundit ku do të mbarojnë këto “tufane demokratike” ose të “Frontit Popullor”? Në një diktaturë personale ose oligarkike nga më të fortat dhe më të rreptat. A nuk mbaroi kështu parlamentarizma dhe demokratija italiane? A nuk mbaroi kështu Gjermania, Turqia, Rusia, Greqija?

Tjetër punë është se si janë këto diktatori. Atë do t’a bisedojmë më vonë. Këto i thamë për të provuar se demokratia nuk qëndron më këmbë; mund t’a quajmë disekuilibër, mungesë drejtimi, një farë trullosje dhe anarki fuqish.

Sidoqoftë është një fazë provizore. Trupi që quhet Shtet dhe që i shëmbëllen shumë trupit të njeriut, nuk mund të jetojë shumë m’atë gjëndje. Me sa mund të jetojë trupi i njeriut pa një vullnet të vetin dhe pa një tru të qartë në krye.

E ç’është diktatura?

Është e kundërta e demokratisë. Marrëm shëmbëll Turqinë, sepse s’kemi më lidhje me të të drejtpërdrejta.

Gaziu, për veç rolit të vullnetit të tij dhe të forcës së mendimit të tij e të një elite të vogël, është pjella e demokratisë. Në një çast kritik dijti t’i flasë përshtatëshëm e bukur popullit Turk. E bëri për vete. Theu grekërit dhe u vu në krye mbas shumë përpjekjeve. Po a ja tha popullit Turk gjithë ç’mendonte? Jo. Po sikur të ja kish parakallzuar gjithë ato reforma, a do t’a kish dashur populli dhe a do t’a linte në krye? Jo, pa asnjë dyshim jo! Populli Turk, as që mund të përfytyronte gjithë ato reforma. Populli turk i bëri reformat, sepse u shtrëngua, sepse s’kish ç’të bënte. Herë pas here ka treguar edhe kundërshtime bile. Po është shtypur. Është vënë në rrugë, është detyruar me gjithfarësoj mënyrash t’urta e t’egëra t’ecij ndryshe, të hajë ndryshe dhe të mendojë, të dojë e të ndiejë ndryshe. Edhe këngët orientale s’do t’i këndojë më! Duhet të stërvitet në meloditë europiane…

A ka njeri që të thotë se reformat dhe përparimet që ka bërë Turqia s’duhet të bëheshin sepse nuk i donte populli ose s’janë të mira? Në se të tillë njerëz ka, me ta s’kemi asnjë fjalë e asnjë punë. Kush i bëri këto reforma? Vetëm Gaziu? Jo. Gaziu në krye të punës, po pas tij një grusht njerëzish të ndritur. Këto reforma i bëri pjesa m’e zgjedhur dhe m’e zonja e popullit Turk. Dhe pikërisht kjo është diktatura. Të jenë në krye të punëve njerëzit që janë të zottë të bëjën jo ligjë e fjalë e manevra e deklarata, por njerëzit që janë të zottë të bëjën reformat të mëdhaja, t’i japin një drejtim dhe një shpirt të ri gjithë jetës, t’a ngrënë popullin nga dobësia dhe apathia morale në një shkallë të lartë tensioni nervash dhe përpjekjesh; t’a bëjnë, mund të them, nga një popull të dobët servil dhe të pa drejtim, një grusht kompakt, të ndërgjegjëshëm, kryelartë, të fuqishmë dhe Heroik.

Ç’tjetër qëllim mund të ketë një “Kombësi”, një popull veç këtij që thamë e q’e arrin diktatura me mënyrat e mjetet e saj të shpejta, guximtare e të forta? Dhe a nuk është këjo epokë në të cilën rrojmë koha e ecjes shpejt, sa më shpejt në të gjitha drejtimet dhe çfaqiet e jetës?

S’kam dyshim që shumica e këndonjësve është e një mendimi në këtë pikë dhe prandaj s’po zgjatem që të provoj me shifra, fakte e ngjarje të mirat dhe domosdoshmënin e inevitabilitetin e triumfit të systemit diktatorial në këtë shekull, të paktën për ata popuj që duan të jetojnë si kombe. Jam i sigurtë se këndonjësi dëshëron të dijë se qysh mund t’arrihet një i tillë qëllim, dua të them cila është udha që do të na shpierë drejt Diktaturës së Ndritur Nacionaliste. Këtë do ta bisedojmë pas nesër./“Arbënia”, 25 tetor 1936/