Doktorantët shqiptarë nëpër botë: Kthehemi, por kemi këto kushte…

Kthimi i doktorantëve shqiptarë është një proces dinamik dhe konstant që zhvillohet paralelisht me procesin e ikjes së trurit. Në vitin 2006, ekspertët Gëdeshi dhe King vunë në dukje se rreth 10% e ligjëruesve dhe hulumtuesve shqiptarë, të cilët emigruan pas vitit 1990, u kthyen në vend, pasi kishin fituar disa vjet përvojë jashtë vendit.

Një e treta e tyre punonin në të njëjtin institucion akademik ose kërkimor para emigrimit të tyre, ndërsa pjesa tjetër kryesisht punonin në sektorin privat. Ndërkohë, shumë individë të talentuar dhe me përvojë që kanë fituar doktoraturë në universitete europiane ose amerikane, janë kthyer në Shqipëri duke punuar për universitetet publike dhe private, institucionet kërkimore, administratën publike, organizatat e shoqërisë civile, organizatat ndërkombëtare dhe sektorin privat.

Të dhënat e anketës tregojnë se 17.1% e doktorantëve shqiptarë “dëshirojnë të kthehen” në Shqipëri, 49.7% thonë se “nuk kanë vendosur ende” dhe 33.2% thonë se “nuk do të kthehen”. Një ndarje e përgjigjeve nga grupi do të dëshironte të kthehej, kjo dëshirë është më e lartë në mesin e kandidatëve të doktoraturës (20%) sesa është në mesin e atyre që tashmë kanë një PhD (15%), rezultat i një numri arsyesh që do të adresohen më vonë.
Në rastin e kthimit në Shqipëri, tre punëdhënësit kryesorë që do të dëshironin të punojnë doktorantët shqiptarë janë universitetet publike (87%), institucionet kërkimore (77%) dhe organizatat ndërkombëtare. 74%).

Dëshira për të punuar, sipas rendit të preferencës, në këto organizata është padyshim e lidhur me reputacionin e tyre dhe besueshmërinë e punës. Përveç kësaj, ka pasur disa zgjedhje të tjera, duke përfshirë universitetet private (62%) dhe OJQ-të (51%). Një grup më i vogël zgjodhi për administratën publike (40%), firmat private (32%) dhe freelancing (30%).

Kthimi në vendin e origjinës varet nga një numër faktorësh socialë, ekonomikë, profesionalë dhe familjarë që përfaqësuesit e diasporës shkencore shqiptare i dhanë në përgjigjet e tyre. Një nga arsyet kryesore është se qëllimi i tyre i vetëm ishte të fitonin një PhD nga një universitet i njohur në një vend të BE-së. Dritani, i cili po studion për doktoratën e tij në një nga universitetet më të mira të Britanisë së Madhe, tha: “Deri tani, unë jam përpjekur ta shmang dilemën: Nëse do të rri apo të kthehem. Por arsyeja kryesore, për rastin tim, për t’u kthyer në Shqipëri është familja ime, prindërit e mi. Nuk dua t’i lë vetëm”.

Shumica treguan se ata duan të kontribuojnë në avancimin e arsimit dhe kërkimit në vendin e tyre, për të përmirësuar kujdesin shëndetësor, zhvillimin socio-ekonomik, për të luftuar korrupsionin dhe për të ndihmuar integrimin europian. Disa të anketuar theksuan se donin të kontribuonin në zhvillimin e vendit të tyre, megjithëse mundësitë dhe kushtet e jetesës, punësimi dhe mundësitë e karrierës profesionale në vendet ku jetojnë ishin më të mëdha.

Ka një pakicë që dëshirojnë të kthehen. Pothuajse 58% e atyre që dëshironin të ktheheshin, nuk duan ta bëjnë për 5 vitet e ardhshme, pasi mendojnë se situata ndërkohë në Shqipëri mund të përmirësohet. Erlindi, një lektor në neurologji në një universitet amerikan, tha: “Unë kurrë nuk kam dashur të kthehem në Shqipëri. Jam i lumtur këtu; E dua punën time dhe jetën time këtu. Nuk mendoj se do të mund ta kisha këtë punë dhe këtë jetë në Shqipëri, madje as në Europën Perëndimore. Kam ligjëruar në shumë vende që kam vizituar dhe mendoj se nuk ofrojnë kushtet teknologjike si këtu në SHBA”.

Kushtet për t’u kthyer

Kthimi i shqiptarëve të kualifikuar nga diaspora shkencore mund të jetë një faktor shumë i rëndësishëm për zhvillimin socio-ekonomik të Shqipërisë në përgjithësi dhe në veçanti të universiteteve dhe institucioneve kërkimore. Studimet kanë treguar se emigrantët kthehen në vendin e tyre, kur vlerësojnë pozitivisht kushtet shoqërore, ekonomike dhe politike, si dhe mundësitë e karrierës profesionale, mbrojtjen dhe cilësinë e shërbimeve sociale, përmirësimin e mjedisit dhe infrastrukturës, sigurinë dhe një reformë e thellë e universiteteve dhe institucioneve kërkimore, me një investim më të lartë në arsim dhe shkencë.

Individët e anketuar nga diaspora shkencore shqiptare u pyetën rreth kushteve që duhej të ishin të vendosura në mënyrë që ata të ktheheshin. Shumica e të anketuarve kërkuan stabilitet më të madh ekonomik dhe politik (66%), ulje të nivelit të korrupsionit në shtëpi (64%), siguri më të lartë të punë (52%), përmirësimi i rendit publik (37.5%), përmirësimi i infrastrukturës dhe mjedisi i pastër (32%), dhe një jetë e pasur sociale dhe kulturore (23%).

Sa i përket zhvillimit të arsimit dhe shkencës në Shqipëri, të anketuarit dëshironin të shihnin një reformë më të thellë të universiteteve dhe institucioneve kërkimore (52%), më shumë investime në arsim dhe shkencë (49%) dhe një ndryshim në mentalitetin (29.5% ). Të anketuarit dëshironin që këto institucione të menaxhohen nga individë të përzgjedhur në meritë, të cilët vlerësojnë dhe motivojnë hulumtimin dhe mësimdhënien. Megjithëse paga është një element i rëndësishëm për mirëqenien e individit, ajo nuk u shfaq si elementi kryesor që përcakton kthimin e emigrantëve. Për shumë të anketuar, ishte e kuptueshme që kushtet socio-ekonomike dhe infrastruktura e duhur kërkimore nuk do të ishin në vend në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme.

Gjatë viteve 2006-2011, nën Programin Brain Gain, rreth 62 doktorantë u kthyen në Shqipëri, por disa prej tyre kanë emigruar sërish. Leka, e cila jeton në Luksemburg, shkruan në pyetësor: “Unë jam kthyer dy herë në Shqipëri, pasi kam mbaruar masterin dhe doktoratën time dhe në të dyja rastet jam zhgënjyer shumë dhe ndihem i detyruar të kthehem në Perëndim”. Përvoja globale tregon se kthimi i emigrantëve me kualifikim të lartë lidhet me zhvillimin e përgjithshëm social dhe ekonomik të vendit dhe me zhvillimin e universiteteve dhe hulumtimeve atje. Kështu qeveria e Koresë së Jugut, në vitet 1970 dhe 1980, mori disa masa për të inkurajuar shkencëtarët dhe inxhinierët e rinj të ktheheshin në atdhe, por pa rezultate të rëndësishme. Në vitet 1980, situata ndryshoi si rezultat i zgjerimit të shpejtë dhe të qëndrueshëm ekonomik të vendit. Si rezultat, rreth dy të tretat e mbajtësve të një doktorate amerikane u kthyen në vend. Kështu, në vitin 1990, qeveria e Koresë së Jugut anuloi subvencionet për kthimin e emigrantëve, sepse ata nuk po luajnë ndonjë rol të rëndësishëm në marrjen e vendimeve nëse do të ktheheshin në atdhe.

Përvoja globale tregon se kthimi i emigrantëve me kualifikim të lartë lidhet me zhvillimin e përgjithshëm social dhe ekonomik të vendit dhe me zhvillimin e universiteteve dhe hulumtimeve atje. Kështu, qeveria e Koresë së Jugut, në vitet 1970 dhe 1980, mori disa masa për të inkurajuar shkencëtarët dhe inxhinierët e rinj të ktheheshin në atdhe, por pa rezultate të rëndësishme. Në vitet 1980, situata ndryshoi si rezultat i zgjerimit të shpejtë dhe të qëndrueshëm ekonomik të vendit. Si rezultat, rreth dy të tretat e mbajtësve të një doktorate amerikane u kthyen në vend. Kështu, në vitin 1990, qeveria e Koresë së Jugut anuloi subvencionet për kthimin e emigrantëve, sepse ata nuk po luajnë ndonjë rol të rëndësishëm në marrjen e vendimeve nëse do të ktheheshin në atdhe.

Pengesat

Intervistat treguan se bashkëpunimi midis diasporës shkencore shqiptare dhe universiteteve dhe institucioneve shkencore në Shqipëri, përballet me pengesa dhe vështirësi. Studimi i PNUD thotë se pengesat nuk lidhen vetëm me aspektin financiar, por me interesat, mentalitetin dhe mediokritetin e disa udhëheqësve në universitetet dhe institucionet shkencore të vendit. Drini, një ish-profesor në një universitet publik në Shqipëri dhe aktualisht profesor në një universitet amerikan, na tregoi për përvojën e tij:

“Nja dy vjet më parë, kërkova për Fulbright në Shqipëri. Unë jam një qytetar amerikan dhe kam profesion që e ushtroj me kohë të plotë këtu në SHBA. Ndërsa kërkesa ime u miratua nga SHBA, universiteti shqiptar nuk më shihte mua si “amerikan të mjaftueshëm”. Unë jam i sigurt se, nëse një Xhon apo Maria do të kishin aplikuar, edhe sikur të ishin thjesht “profesorë asistentë”, Universiteti Shqiptar do të kishte aprovuar aplikimin e tyre. Për fat të keq, emri im është Drini. Ju thashë këtë histori që të keni një ide se si ne, diaspora, ndihemi kur përpiqemi të ndihmojmë në Shqipëri. Ne nuk jemi të mirëpritur!”.

Kjo është edhe përvoja e Anilës, e cila ka fituar doktoraturën e saj në Angli dhe tani jeton dhe punon në një vend tjetër të BE. Ajo tha: “Unë u largova nga Shqipëria për arsye familjare. Para se të largohesha, pyeta zyrtarët e lartë të fakultetit nëse mund të vazhdoja të kontribuoj për disa javë gjatë vitit për leksione pa pagesë. Unë gjithashtu kërkova të bëhem pjesë e hulumtimit, duke punuar vullnetarisht. Por unë nuk pashë asnjë dëshirë dhe ata nuk ishin të hapur për dikë që ofrohej vullnetarisht”.
Zana, një eksperte me përvojë e cila punon për një organizatë ndërkombëtare në BE, tha: “Unë dua të bashkëpunoj, por nuk shoh të njëjtën dëshirë dhe transparencë në anën tjetër”. Kjo indiferencë dhe qëndrime të tilla, sigurisht, shkaktojnë zhgënjim në diasporën shkencore shqiptare dhe pengojnë bashkëpunimin.

Diaspora e arsimuar, ja tre grupet e mëdha

Ekzistojnë tri grupe të mëdha në rrjedhën e rrjedhjes së trurit të Shqipërisë që kanë kontribuar në krijimin dhe zgjerimin e diasporës shkencore shqiptare.

Grupi i parë përfshin, ndër të tjera, inxhinierë, agronomë, mësues, gjeologë, ekonomistë, mjekë dhe artistë, të cilët filluan të emigronin në vitet e para të tranzicionit post-socialist, të nxitur kryesisht nga faktorë ekonomikë të tilla si- papunësia, varfëria, ashpërsia e reformat në tranzicion apo pasiguritë pas rënies së skemave financiare të piramidave të korruptuara në vitin 1997.
Sipas INSTAT-it, midis dy regjistrimeve të 1989 dhe 2001, Shqipëria humbi 2,3% të të diplomuarve të saj universitarë, megjithëse rreth 40,000 studentë të tjerë përfunduan studimet e tyre universitare gjatë kësaj periudhë. Një erozion i tillë i burimeve njerëzore ka pasur pasoja sociale dhe ekonomike për Shqipërinë sidomos në përkeqësimin e shërbimeve.

Ish-inxhinierët, ekonomistët, mësuesit dhe artistët shpesh ishin të punësuar si pastrues, kujdestarë fëmijësh apo të moshuarish, apo punë të tjera të rëndomta, pasi ata emigruan ilegalisht, duke mos u bërë përfitim as për vendet pritëse. Ky fenomen vazhdoi intensivisht gjatë dekadës së dytë të migracionit, ku ikën më së shumti femrat për shkak të bashkimit familjar. Sipas të dhënave të OECD-së, emigrimi i shqiptarëve të arsimuar terciar në vitin 2010 dhe 2011 është rritur me 223% (256% për femrat) krahasuar me vitin 2000 dhe 2001.

Kjo formë e emigrimit të trurit tani është rritur përsëri, me grupe të caktuara të profesionistëve më të moshuar, inxhinierëve, specialistëve të IT-së, mjekëve dhe infermierëve – duke e lënë vendin, kryesisht për Gjermaninë. Pothuajse 30% e studentëve që përfunduan studimet në të njëjtin vit si unë kanë shkuar në Gjermani. Çdo vit diplomohen rreth 180 doktorë dhe në 3-4 vitet e fundit rreth 30% kanë emigruar në Gjermani. Kjo, për fat të keq është, një përqindje shumë e lartë, sepse ka pasur një investim gjashtëvjeçar për këta mjekë”

Grupi i dytë përbëhet nga pedagogë universitarë, hulumtues dhe profesionistë të tjerë, kryesisht rreth 35 vjeç, të arsimuar apo të kualifikuar në vendet e BE-së ose në SHBA, të cilët kanë emigruar ligjërisht, së bashku me familjet e tyre. Ky migrim arriti kulmin dy herë, në 1991-1993 dhe 1997-2000, dhe më pas u fashit. Gjatë periudhës 1990-2008 u gjet se 40.6% e stafit universitar dhe hulumtues kanë emigruar, një shifër shumë më e lartë se vendet e tjera në tranzicion, thotë profesor Gëdeshi, autor i studimit.
Në disa universitete dhe institucione kërkimore, veçanërisht në shkencat natyrore, inxhinieri, fizikë dhe arte, përqindja ishte dukshëm më e lartë. Për Universitetin Politeknik të Tiranës, ikja e trurit vlerësohet në 58.2%, nga Instituti i Fizikës Bërthamore, rreth 76% dhe nga Akademia e Arteve, 60%. Migrimi i kësaj elite solli jo vetëm humbjen e kapital njerëzor, por gjithashtu dobësim të kapacitetit për trajnimin e gjeneratave të mëvonshme.

Grupi i tretë përbëhet nga studentë shqiptarë që studiojnë jashtë vendit, duke përfshirë ata që, pas përfundimit të studimeve të tyre, qëndrojnë në vendin pritës ose migrojnë në një tjetër. Statistikat e UNESCO-s tregojnë se numri i studentëve shqiptarë në vendet e avancuara të OECD-së është rritur. Në vitin 1998, rreth 4,596 studentë shqiptarë ishin aktivizuar në universitetet e këtyre vendeve, ndërsa në vitin 2005 kjo shifër arriti në 15,241 dhe në vitin 2016, 24,372 studentë që përfaqësonin rreth 17% të studentëve të regjistruar në Shqipëri, nga 13% në 1998. Shifra të tilla vendosin Shqipërinë në krye të vendeve të Ballkanit Perëndimor./Monitor/