Eksportet, motori i ardhshëm i rritjes

Me rritjen që është ngadalësuar në vendet e rajonit, nxitja e eksporteve shihet si rruga më e qëndrueshme për të nxitur ekonomitë. Studimi i FMN-së për vendet e Ballkanit Perëndimor tregon rrugët se si mund të nxiten eksportuesit në zinxhirin global të vlerave. Shqipëria renditet e fundit në pothuajse të gjithë treguesit, me përjashtim të shërbimeve

Prej disa dekadash, vendet e rajonit po përpiqen të rriten me ritme më të larta se vendet e zhvilluara, në mënyrë që të zvogëlojnë hendekun në të ardhura. Por, në të ashtuquajturin proces të konvergjencës, nuk kanë ecur shumë përpara. Edhe sot, të ardhurat mesatare për frymë të shteteve të rajonit variojnë nga 30 % e mesatares europiane (Shqipëria), në rreth 45% (Mali i Zi).

Jesmin Rahman, zv.shefe e Divizionit të Departamentit Europian të FMN-së, thotë se konvergjenca e ulët e të ardhurave në vendet e Ballkanit Perëndimor ka ardhur pjesërisht edhe për shkak të rolit të kufizuar të eksporteve të tregtisë. “Hapja e tregtisë është një faktor kyç i rritjes për vendet në zhvillim. Ballkani Perëndimor nuk i ka përdorur eksportet si një element për t’u rritur në raport me vendet e tjera. Si rrjedhojë, rajoni nuk ka përfituar maksimalisht nga faktorët që kanë nxitur eksportet globale”.

Znj. Rahman foli gjatë prezantimit të raportit rajonal të Fondit Monetar Ndërkombëtar (FMN), me titull “Nxitja e rritjes në Ballkanin Perëndimor, Roli i Zinxhirit Global të Vlerës dhe Eksportet e Shërbimeve”. Prezantimi bëri bashkë në Vjenë ekspertët e FMN-së, autoritetet nga shtetet e Ballkanit Perëndimor dhe përfaqësues nga biznesi. Raporti, i cili bën një krahasim dhe me vendet e reja anëtare të BE-së nga Europa Lindore, synon të japë rekomandime se si mund të rrisin eksportet në Ballkan pjesëmarrjen në zinxhirin e vlerës së shtuar.

“70 % e eksporteve në Ballkan lidhen me të ashtuquajtur faktorë të gravitetit” – tha Rahman, që nënkuptojnë elemente të tilla dhe afërsia gjeografike, historike mes shteteve të origjinës dhe atyre që janë destinacion i eksporteve. Thelbi është zhvendosja drejt faktorëve të tjerë si rëndësia relative e kostove, aftësitë, cilësia e infrastrukturës dhe institucioneve dhe thellësia e marrëveshjeve tregtare preferenciale. Këto do të mundësonin që bizneset eksportuese të rajonit të përfshiheshin në zinxhirin global të vlerës. Në eksportin e shërbimeve, tha Rahman, mbizotëron turizmi, por dhe ai më shumë si sasi, sesa si cilësi. Serbia, ndërkohë, është një rast suksesi në eksportet e IT.

Anita Richter, analiste për Europën Juglindore në OECD, bën një analizë të tipareve eksportuese të çdo vendi, teksa tenton të shpjegojë se çfarë mund të përshpejtojë rritjen e vendeve të Ballkanit. Janë 4 sektorë që kanë potencial dhe kërkojnë vëmendje si përpunimi i metaleve, makineri e pajisje, sektori automotiv dhe ai agroushqimor. Këta sektorë kanë potenciale për fitime afatshkurtra dhe afatgjata.
Në Shqipëri, tha ajo, prodhimi dhe eksporti përfshin kryesisht mineralet, metalet, tekstilet dhe këpucët dhe pak makineri, pra nuk kanë kompleksitet ekonomik.

Serbia dhe Bosnja kanë ekonomi më të strukturuar, ndërsa Shqipëria ka pozicionimin më të keq në Ballkan. Diferencën e Shqipërisë, znj.Richter e shpjegon me trashëgiminë pasi Serbia dhe Bosnja kanë pasur traditë dhe më shumë kapacitete. Ndërsa Shqipëria filloi nga një bazë më e ulët ekonomike dhe u përqendrua në sektorin e tekstileve. Por, pikërisht për shkak të nivelit të ulët të zhvillimit të eksporteve, Shqipëria vlerësohet se ka potencial të lartë për zhvillimin e tyre, nëse do të ndërmerren politika që do të favorizonin hyrjen e eksportuesve në zinxhirin global të vlerës.
Jurg Decressin, zv.drejtori për Europën i FMN-së, tha se përvoja e shteteve të reja anëtare, që janë shumë më të integruara se Ballkani, mund të shërbejë si një model për të stimuluar eksportet me synim nxitjen e rritjes.

“Është i nevojshëm transformimi i teknologjisë dhe njohurive, kalimi më lart në zinxhirin e vlerës së shtuar” – tha ai. “Investimet e Huaja Direkte mund të jenë agjent për ndryshim, ato riformatojnë mënyrën se si bëhet biznes, kërkojnë një mjedis më të qëndrueshëm rregullativ, që nga ana e tij nxit eksportet” – tha z. Decressin.

Ku pozicionohet Shqipëria

Sipas gjetjeve të raportit, politikat qeveritare kanë nxitur më pak eksportet në Shqipëri se në çdo vend tjetër të Ballkanit Perëndimor.
Në një grafik të hartuar pas një pyetësori me 66 eksportues të mëdhenj, në 5 vendet e Ballkanit Perëndimor, gjysma e të cilave ishin përfshirë në Zinxhirin Global të Vlerës {Global Value Chains (GVCs)} rezulton se Shqipëria ka pasur përfitimin më të ulët nga përmirësimi i politikave qeveritare në tregti dhe zinxhirin e vlerës së shtuar, në raport me Prodhimin e Brendshëm Bruto. Vendi ynë çalon në pothuajse të gjithë treguesit, si edukimi sekondar, institucionet, cilësia e edukimit, cilësia e infrastrukturës, thellësia e marrëveshjeve të tregtisë. Performancën më të mirë e ka Serbia, që ka njohur fitimet më të mëdha në tregti nga politikat qeveritare.

Qëllimi i pyetësorit ishte të shqyrtonte karakteristikat e kompanive, faktorët që ndikojnë në pjesëmarrjen në GVCs, dhe pengesat kyçe me të cilat kompanitë përballen gjatë angazhimit në një tregti të tillë. Të anketuarit nga të gjitha vendet thanë se mungesa e aftësive dhe cilësia e ulët institucionale ishin kufizimet kryesore për eksportet dhe pjesëmarrjen në zinxhirin global të vlerës së shtuar.

Firmat pjesëmarrëse në zinxhirin global të vlerës së shtuar kanë lidhje të ndryshme me vendet e BE-së dhe OECD-së. Sidoqoftë, lidhjet e tyre janë të kufizuara, duke treguar që këto firma kryesisht kryejnë vetëm një numër të kufizuar ciklesh të prodhimit (p.sh. montim). Arsyeja kryesore pse këto firma u tërhoqën në rajon janë kosto e lirë e fuqisë punëtore, afërsia gjeografike me investitorët, taksimi i favorshëm dhe tarifat e ulëta. Në të kundërt, mungesa e aftësive, paqëndrueshmëria politike, logjistika e dobët e tregtisë dhe institucionet shihen si pengesa kryesore. Teksa vendet e Ballkanit Perëndimor kanë ulur tarifat me kalimin e kohës, të anketuarit konsiderojnë si pengesa ato jotarifore – siç është trajtimi i pabarabartë në kufij, koha e kaluar në doganë, mungesa e mekanizmave teknikë për përputhjen e standardeve dhe mospasja e marrëveshjeve preferenciale të tregtisë së lirë.

Faktorët kryesorë për funksionimin e suksesshëm të firmave të QVC janë krijimi i institucioneve dhe standardeve të kontrollit të cilësisë, përmirësimi i qeverisjes dhe përmirësimi i aftësive të punës, rekomandon FMN. Faktorët kryesorë për funksionimin e suksesshëm të firmave të përfshira në zinxhirin global të vlerës janë krijimi i institucioneve dhe standardeve të kontrollit të cilësisë, përmirësimi i qeverisjes dhe përmirësimi i aftësive të punës, rekomandon FMN. Raporti e rendit Shqipërinë si vendin me varësinë më të madhe të importeve për të përballuar nevojat e saj për konsum.

“Në vendet e Ballkanit Perëndimor, struktura e importeve pasqyron gjerësisht një model rritjeje të bazuar në konsum. Mallrat e konsumit përbëjnë një pjesë të konsiderueshme të importeve, duke filluar nga 33 % e totalit të importeve në Serbi deri në rreth 45 % në Shqipëri” – thuhet në raport.
Shqipëria ka gjithashtu një vlerë të ulët të shtuar në prodhim dhe është e përqendruar në produkte që kërkojnë punë intensive. “Pjesa e prodhimit në vlerën e shtuar bruto është e vogël – duke filluar nga rreth 4 % në Mal të Zi dhe 5 % në Shqipëri në rreth 15 % në Serbi, krahasuar me një mesatare prej 16 % ose më shumë në vendet e zhvilluara. Në Shqipëri dhe Bosnjë – Hercegovinë, sektori prodhues gjithashtu përbëhet nga kryesisht produkte me intensitet të lartë të punës, përkatësisht lëkurë, veshje dhe ushqime të papërpunuara”.

45 % e eksporteve të tregtueshme në Shqipëri përbëhen nga produkte që kërkojnë punë intensive, shumë më e lartë sesa shtetet e tjera të Ballkanit Perëndimor, ku pas nesh vjen Maqedonia me rreth 13 % (shih grafikun). Eksportet shqiptare shfaqin dhe varësinë më të lartë nga një shtet i vetëm, që konkretisht është Italia, ndërsa vendet e tjera të Ballkanit janë më të diversifikuara (shih grafikun).

Vendi vuan pasojat e një force pune të pakualifikuar, teksa në grafikët e FMN-së, renditet së bashku me Bosnjën, ndër shtetet që kanë përqindjen më të lartë të forcës së punës me aftësi të mesme dhe të ulëta. Në eksportin e shërbimeve, Shqipëria paraqitet mirë në udhëtime, për shkak të potencialit turistik, ndërsa mbetet pas në eksportet e shërbimeve të telekomunikacionit dhe IT. Eksportet e shërbimeve të udhëtimit përbëjnë sot rreth 13 % të PBB-së, por FMN-ja vlerëson se me përmirësimin e politikave, ato mund të arrijnë në rreth 17 %.

Rekomandimet për të kaluar një hap më lart në zinxhirin global të vlerës

Në 25 vitet e fundit, eksportet kanë kontribuar fuqishëm në rritjen dhe konvergjencën ekonomike në shumë ekonomi të vogla të hapura. Sidoqoftë, rajoni i Ballkanit Perëndimor, i përbërë nga ekonomi të vogla të tregjeve në zhvillim, nuk e ka shfrytëzuar plotësisht këtë nxitës të rritjes dhe konvergjencës. Mungesa e hapjes ndaj tregjeve, besimi në produktet me cilësi të ulët dhe konkurrenca e dobët, shpjegojnë kryesisht rolin e parëndësishëm të tregtisë dhe eksporteve në ecurinë ekonomike të rajonit, thuhet në raportin e FMN.

Përvoja e vendeve që u bënë pjesë e Bashkimit Europian në vitin 2004, ose edhe më vonë, tregon se pjesëmarrja në Zinxhirin e Vlerës Globale (GVCs) mund të ndihmojë ekonomitë e vogla të përshpejtojnë eksportin dhe rritjen e të ardhurave. Vendet e Ballkanit Perëndimor nuk janë integruar mirë në Zinxhirin e Vlerës Globale (GVCs) të Europës.

Tregtia brenda rajonit është gjithashtu e kufizuar dhe ajo ka tendencë të jetë bilaterale. Analiza jonë tregon se, duke përmirësuar infrastrukturën dhe aftësitë e punës dhe duke adoptuar politika tregtare që sigurojnë mbrojtjen e investitorëve dhe harmonizojnë rregulloret dhe dispozitat ligjore, rajoni mund të avancojë në angazhimin e tij në drejtim të Zinxhirit të Vlerës Globale (GVCs).
Eksportet e shërbimeve janë një ndër sektorët më të rëndësishëm të tregtisë globale dhe ato ofrojnë një burim rritjeje të pashfrytëzuar. Shkalla e eksporteve të shërbimeve nga vendet e rajonit të Ballkanit Perëndimor krahasohet në mënyrë të favorshme me atë të homologëve në Europë, veçanërisht në drejtim të shërbimeve të udhëtimit, ku disa nga këto vende kanë një avantazh lehtësisht të dukshëm.

Por ka ende një hapësirë të konsiderueshme për rritje të mëtejshme në eksportet e turizmit dhe një potencial të pashfrytëzuar në eksportet e shërbimeve të biznesit dhe të teknologjisë së informacionit. Serbia ofron një shembull të mirë se si përpjekjet vendimtare, përfshirë politikat e arsimit për të siguruar një furnizim të vazhdueshëm me punonjës të kualifikuar, mund të ndihmojnë në zhvillimin e shërbimeve të teknologjisë së informacionit.

Ngadalësimi i konvergjencës së të ardhurave të vendeve të Ballkanit Perëndimor me Europën e përparuar dekadën së kaluar kërkon një rishikim të politikave dhe reformave strukturore. Eksportet duhet të luajnë një rol kryesor. Reformat tregtare të gjeneratës së parë në Ballkanin Perëndimor, përfshirë uljen e tarifave, kanë avancuar, por reforma më të thella institucionale, ligjore dhe të logjistikës së tregut janë të nevojshme për t’i integruar plotësisht këto ekonomi në zinxhirët e furnizimit të eksportit.

Zhvillimi i mëtejshëm i këtyre reformave “të thella” do të kërkohet edhe pasi këto vende të jenë anëtarësuar në BE. Përshpejtimi i disa prej ndryshimeve kryesore ligjore dhe rregullatore për të lehtësuar tregtinë dhe investimet, mund të fillojë të paguajë dividentë përpara anëtarësimit aktual përmes një rritje më të shpejtë ekonomike. Gjatë 25 viteve të fundit, eksportet kanë dhënë një kontribut të lartë në rritjen dhe konvergjencën ekonomike të ekonomive të vogla të hapura. Gjatë kësaj periudhe, në terma realë, rritja mesatare vjetore e eksporteve, në 5.6 %, ishte sa 1½ herë e normës e rritjes së PBB-së botërore.

Fitimet nga eksportet kanë qenë të rëndësishme në ekonomitë e tregjeve në zhvillim në Europë, veçanërisht tek ato që u bënë pjesë e Bashkimit Europian (BE-së) në vitin 2004 ose edhe më vonë, pra shtetet e reja anëtare. Pjesa më e madhe e konvergjencës së të ardhurave në Europë para krizës globale financiare erdhën pikërisht nga këto vende, të ndihmuara nga flukset e mëdha të investimeve brenda Europës dhe flukseve të tregtisë (FMN 2011). Pavarësisht ngadalësimit në vitet pas krizës globale, eksportet mbeten një prej rrugëve më të sigurta për rritjen e vendeve në zhvillim.

Rajoni i Ballkanit Perëndimor, i përbërë nga ekonomi të vogla të tregjeve në zhvillim, po aspiron pikërisht një gjë të tillë, një rritje të konvergjencës të udhëhequr nga eksporti. Pas një fillimi të vonë të tranzicionit, për shkak të luftërave civile, Rajoni i Ballkanit përjetoi një rritje të dukshme të të ardhurave, pothuajse duke dyfishuar nivelin real të PBB-së në dy dekadat e fundit (Figura 1).

Sidoqoftë, konvergjenca e të ardhurave me Europën e zhvilluar ka qenë më pak mbresëlënëse, kur krahasohet me Shtetet e reja Anëtare, duke reflektuar pjesërisht eksportet më të ulëta. Megjithatë, kontributi i eksporteve neto në rritjen e shumicës së këtyre vendeve, u kthye në nivele pozitive sidomos në vitet e pas krizës. Ky rajon pritet të përjetojë rritje edhe më të madhe si pasojë e eksporteve.

Mungesa e hapjes ndaj tregjeve, besimi në produktet me cilësi të ulët dhe konkurrenca e dobët strukturore shpjegojnë kryesisht rolin jo shumë të rëndësishëm të eksporteve në këtë rajon. Vendet e Ballkanit Perëndimor janë më pak të hapura sesa Shtetet e reja Anëtare. (Figura 2). Vlerësimet tona të hapjes ndaj tregjeve, të cilat kontrollojnë nivelin e çmimeve dhe paragjykimin e madhësisë, tregojnë se vendet e rajonit të Ballkanit janë vetëm sa 1/3 të hapura në krahasim me Shtetet e reja Anëtare.

Edhe pse hapja e tregjeve në rajonin e Ballkanit Perëndimor ka shënuar rritje me kalimin e kohës, ajo ka qenë kryesisht e nxitur nga vende si Serbia dhe Republika e Maqedonisë së Veriut. Ndërkohë, një fillim i vonë i tranzicionit dhe një zhvillim i ngadaltë në reformat kryesore strukturore e kanë lënë këtë rajon shumë mbrapa sa i takon konkurrencës, pavarësisht pagave të ulëta në krahasim me homologët europianë.

Me mesataren e të ardhurave për frymë të vendeve të Ballkanit Perëndimor, sa gjysma e asaj të Shteteve të reja Anëtare dhe sa një e katërta e nivelit të BE-15 (në bazë të paritetit të fuqisë blerëse (PPP), ka ende hapësirë të konsiderueshme për konvergjencën e të ardhurave. Sidoqoftë, për të arritur këtë qëllim në mënyrë të qëndrueshme, vendet e Ballkanit Perëndimor do të duhet të largohen nga modeli i tyre i rritjes, i drejtuar kryesisht nga kërkesa e brendshme dhe të mbështeten më shumë tek eksportet. Në këtë artikull do të analizohen tri mënyrat sesi mund të arrihet kjo gjë.

Përmirësimi i integrimit nëpërmjet zinxhirëve të vlerës globale. Për vendet e Ballkanit Perëndimor, lidhja me zinxhirët e vlerës globale (GVCC), e cila përbën gati 80 % të tregtisë globale, mund të rezultojë të jetë shumë e dobishme për promovimin e mëtejshëm të eksporteve. Në Europën Perëndimore, destinacioni kryesor i ditëve të sotme për eksportet e Ballkanit Perëndimor, zinxhirët e vlerës globale (GVCs) janë kryesisht rajonalë dhe të vendosura rreth disa vendeve në zemër të Europës, më së shumti Gjermania, dhe të përqendruara në disa sektorë të caktuar si ai automobilistik, ai i pajisjeve elektrike, makinerive, kimikateve dhe metaleve (Figura 3).

Edhe pse zinxhirët e vlerës globale (GVCs) nuk janë mjeti i vetëm për të rritur eksportet, ato kanë rezultuar të jenë një mënyrë efikase për ekonomitë më të vogla, veçanërisht në Europë, për t’u integruar në tregtinë globale pa pasur nevojë që të ndërtojnë ekspertizë, në të gjitha aspektet e prodhimit të një të produkti.

• Zgjerimi i eksporteve të shërbimeve. Sektori i shërbimeve mbizotëron në ekonomitë e Ballkanit Perëndimor, duke gjeneruar kështu 66-79 % të vlerës së shtuar bruto dhe 60-82 % të punësimit. Gjithsesi, roli i tij në eksporte është i kufizuar, me përjashtim të Shqipërisë dhe Malit të Zi, ku turizmi përbën një pjesë të madhe të eksporteve.

• Rritja e kontributit të importeve ndaj rritjes së eksportit. Nga ana strukturore, importet në vendet e Ballkanit Perëndimor janë drejtuar kryesisht drejt mallrave të konsumit, duke reflektuar modelin e tyre të rritjes të udhëhequr nga kërkesa e brendshme. Pjesa e mallrave të ndërmjetëm dhe pjesa e kapitalit, të cilat konsiderohen shumë të rëndësishme sa i takon investimeve dhe rritjes afatgjatë, është dukshëm më e ulët se sa ajo në Shtetet e reja Anëtare. Me zinxhirët e vlerës globale (GVCs) që dominojnë skenën e tregtisë globale, importet shihen gjithnjë e më shumë si një instrument i firmave për të hyrë në inputet më efikase./Monitor/