Javët e fundit  tê sunimit tyrk në Shqipëri

Të hyrët e Shqiptarëvet në Shkup (gusht 1912) ishte një ngjarje që do të kishte efektin mê të math për fatin e imperatorisë otomane dhe mê tepr’ akoma për të katrë vilajetët arbëreshë.

Kabienti i Haki pashës i la vëndin Muhtar pashës, i njohurë si liberal; puna e par’e tij qe të çojë një komision në Shqipëri, formuarë prej tre Shqiptarësh: xheneral Ibrahim pashë Manastiri, xheneral Sylejman pashë Kolonja, dhe Ali Danish bej Prishtina.

Kishte dy vjet që Shqipërija s’kishte parë një ditë qetësi. Munt të themi mê mirë katrë vjet. Konstitucioni tyrk i 23 korrikut, duke siellë një farë liri relatife, kishte çelurë dhe periodën e përpiekjevet, e përgjegjësivet, aktivitet binjak me zihije. Tyrqit e rínj dëftehëshin pasanikët e të vjetërvet, s’pranonin një barasi të vërtetë për racat e tjera, s’kupëtonin dot që kombësija shkon përpara fesë; nukë jipnin lejë që Shqipëtarët të kenë të drejtë të mejtohenë për interesat  e tyreve të racësë, të vështrojnë pritmin e tyre dhe të pregatitenë.

Ekspedicioni i Xhavit pashësë, mê parë, pastaj ekspedicioni mê i math i Shevqet Turgut pashësë (1909 dhe 1910) u-bë me një rebtësi dhe me një brutalitet të pa zakonshmë: katunde, kula, shtëpi, u-doqnë; njerës u-vranë dhe u-varrë; të tjerë u-rahnë prej ushtërisë në mes të sheshit, për të tmerruar botënë, dhe, mê tepr’akoma, për të thyerë sendrën e Shqipëtarit, të atí që nuk durón turp. Inati i partisë militare zhon tyrke u-shfry, jo mbi reakcionarin dhe konservatorin, po mbi atá që donin një përparim të vërtetë, që vepronin me klubin dhe shkollën, që interesoheshin në libra dhe gazeta.

Moti 1911 dhe fillesa e atí që vazhdoj, shkuanë me kryengritje, të vogëla ose te mëdha, nga Preveza e në Shkodrë, nga Korça e në Mitrovicë. Çetat e jugësë u-mblodhë (korrik 1911) në Manastir të Ceposë dhe qeverija tyrke, duke u-marrë vesh me Shqipëtarët, bindet të pranojë të drejtat e tyre, të premtojë çeljen e shkollave shqipe, lirin’e mësimit shqip (premtimi I ministrit të Punëvet të Brëndëshme Halil beut). Një gjallëri e re fillón për truallin t’ënë dhe klubevet, shkollavet, nacionalistëvet u vjen një shpresë për të ditë të lumtura, të jenë të lirë të mprojnë vetëhen e tyre, të mos lenë të shkeletë kombi I tyre.

Po qetësija prapë nukë zuri dot vënt. Që më 1910 disa Shqipëtarë nga Kosova kishin kërkuarë një strehë në Mal të Zi. Motin e dytë kjo miqësi e çuditëshme u-shtua edhe mê teprë, me ikjen e një shumicë Malsorëve të Shkodrësë: Kral Nikola po e bënte shtrofkën e tij një vënt hospitaliteti për Shqipëtarët, dhe çilte krahët e tij me një gjest plot dhëmpshuri e mëshirë që do t’i kushtonte Shqipërisë mjerime të panumurtë. Mbas meje faji politik i parë dhe mê i math që kanë bërë Shqipëtarët është këtá të vajturët dhe të miqësuarët me Karadakun. Kjo ngjarje mbet e pa vëërejurë prej Shqiptarëvet, dhe nukë pritet që Tyrqija t’i ketë dhënë no nji importencë të madhe*.

Kryengritje e madhe më 1912 në Kosovë, bashkë me kryengritjet e jugësë që u-shumësuan edhe mê teprë até mot, dhe sidomos të hyrët e Shqiptarëvet gadhnyës në Shkup,  po çilte një jetë të re, duësh sikur lajmëronte një fitim për kombësinë arbëreshe: të drejta me rëndësí  po i njihëshin me një far’ autonomije në çështjet kulturore, administratife dhe ushtarake: tekdó shkolla shqipe, me asnjë pengim; valinjtë e të katrë vilajetëvet do të bënin një sunim me gjuhën shqipe të njohurë si folje të vëndit; nëpúnësit do t’ishin Shqipëtarë, dhe popullit po i jipësh rasje të sigurojë mprojtjen e vëndit duke u-premtuarë një organizim  ushtërór të përshtatun me nevojat e tij. Ishte, në mos një autonomí e vërtetë, të paktën një çqendrësím i mjaftë  për t’i dhënë lejë Shqipëtarit të ketë ndërgjegje nga përgjegjësi e tij, të punojë me disiplinë për të mirën shoqënore të tij dhe mbas nevojavet që i impononte qarknrrethimi politik. Vetëm, ky qok a do të realizohësh, a do të mirrnin trup dëshirat dhe tendencatë?

Përpjekjet e popullit buzë Adriatikut dhe rrëzë Sharit po bënte edhe armiqt’ e tij të çelin sytë. Katrë Shtetë të Ballkanit e shikonin vetëhen e tyre si trashëgimtar të Tyrqisë, i të gjithë tokës tyrke, bashkë me truallin që okuponte Shqipëtari prej mê shumë se dyzet shekujsh.

Edhe, në qoftë se kryengritja e fundit në Kosovë, të hyrët  e Shqipëtarëvet në Shkup, konfirmonte të drejtat e këti populli dhe proklamonte ekzistencën e tij, këtó lëvizje po shpejtonin edhe formimin e aliancësë balkanike, po i bënin të katrë armiqt’ e djeshmë të bashkohenë për t’ u-sulurë Tyrqisë. Rasja qe e mirë: Tyrqija dobëtuarë prej një lufte së pa prerë që po mbante prej tre vjetsh (Shqipërí, Tarabullus, Jemen), dhe kjo dobësi shtohësh mê tepr’ akoma nga armiqësija nërmiet Anadollakë dhe Arbëreshëve ; sa pa u-bërë këta të fundit fare zott e vëndit, sa pa u-njohurë prej bote që edhe atá munt dhe duhet të gëzojnë një jetë shoqënore dhe shtetënore brënda në até truall.

Edhe kështu u-pregatit lufta balkanike, e cila padyshim s’kishte për të ngjarë pa rasjetë që zumë ngoje gjer taní.

Në ató ditë që Tyrqija po pregatitte zgjedhje të ra për në parlament, që klubet e Shqipëtarëvet po shvillonin aktivtet për të gjeturë deputetë me aftësi të mprojnë të drejtatë me kaq mundim të fituara, në ató ditë, themi, ná se ku alianca balkanike bëhet e njohurë me atitudën kanosare që marrin të katrë aliatët dhe me prgetaitjet’ e tyre për luftë.

Bullgarija mobilizón ushtërinë me 17/30 të shtatorit, dhe Sërbija tri ditë më vonë. Po Tyrqija, ose aturoitetet tyrq, kishin, mbase dhe vetëm afektonin, një optimismë të verbrë, dukëshin sikur nukë besonin të bëhet luftë. Mahmud Shevqet pasha , ministr dhe xheneralissim, a s’kishte thënë një herë, dhe jo shumë javë mê parë, se vetëm me xhanderët e tij munt t’i japë një mësim, t’a bëjë terbie Bullgarinë?

Në Shkup* gjendetë valí Gaalib beu, njeri i urtë e i mirë, dhe komandan Ibrahim pasha,  energjik e i drejtë, ay xheneral që kishet qënë dërguarë këtú si inspektor bashkë me Ali Danish bejnë; po, as valiu as edhe komandani s’ besojnë se po pregatitetë një gjé e madhe, një ngjarje fatale: thonë se këtó janë blofe, një skajë lodre bixhosi që i aplikojnë Bullgarisë dhe Sërbisë për gjith’ atë aparat militar që shvillojnë.

Nga ana e tyre Shqipëtarët po e kupëtojnë seriozitetin dhe rëndësinë e situatësë: janë sigur se lufta do të kërcasë, dhe fort të frikësuar për rezultatet e kësaj lufte. Tyrqija, duke marrë një sigurí të ramë nga Rusija, lëshoj ushtarët që kishte nën’ armë, dhe tani duhet të mbledhë rekrutë të rinj, të thëresë redifët të martuarë dhe kryetarë fëmije, të ftojë mustahfëzët e thinjurë./Diturija Nr.1, 1929/

Ka edhe më

___________________

*)Një shëmbllë për të provuarë këtë që themi: Më 1910 një Shqipëtar në Stamboll piqetë me Halil bejnë, kryetar I partisë Ittihad ve Terekki në parlament, dhe mê vonë ministr’ I punëvet të brëndëshme; i kallzon që një shumicë malsorë katolikë kanë vajtur në Mal të Zi. Halil beu I premton të okupohetë me këté çështje dhe të gjejë një ilaç për shërimin e smundjesë, të ndalojë helmimin e saj mê teprë. Për këtë qëllim vete piqetë me Rifat bejnë, ministrin e Punëvet të Jashtme, I cili kishte marrë një raport nga Sadeddin beu, ministri I Tyrqisë në Çetinë.

Kur takohetë herën e dytë me Shqiptarin t’ënë, si mbas rendez-vous-së që kishte dhënë, Halil beu I thotë:

-E hetova bukur punën, po s’ qënka gjë: do katolikë kan’ ikuë në Cernagorë nga frika e shërbimit ushtëror!

Optimismë aparente, a po zotësí kronike për të kupëtuarë punët politike?

*Këtej e mê poshtë për artikullin t’ im do të përdor nota dhe shënime të qiturë nga libra Nga Shkupi në Janinë, udhëtimi në Shqipëri, që kam gati për në shtyp. Motin 1915, kur isha në Sofje, bëmë edhe zëdhënje për të lajmëruarë dëshirën t’ ënë të shtypim këtë librë. Mjerisht ajo dëshirë po pret akoma realizimin e saj