Liria ekonomike apo liria politike?
Globalizimi dhe autokracia janë të lidhur së bashku. Edhe për sa kohë? Shkëputja do të jetë e vështirë dhe e kushtueshme, shkruan The Economist
Zinxhirët e furnizimit në botë janë tronditur sërish. Pushtimi rus i Ukrainës provokoi tronditjen më të madhe të furnizimit me mallra që nga viti 1973, dhe një nga ndërprerjet më të këqija të furnizimit me grurë, në një shekull.
Vende të ndryshme si Hungaria dhe Indonezia, po ndalojnë eksportet e ushqimit për të siguruar nevojat e furnizimit brenda vendit. Perëndimi ka vendosur sanksione kundër Rusisë, duke shkaktuar mungesa të furnizimit me mallra.
Kjo goditje mbi globalizimin vjen pas efekteve të krizës financiare të viteve 2007-09, Brexit, presidentit Donald Trump dhe pandemisë. Për vite me radhë,integrimi global është dobësuar. Ndërmjet viteve 2008 dhe 2019, tregtia botërore, në raport me PBB-në globale, ra me rreth pesë pikë përqindje.
Tarifat dhe pengesat e tjera për tregtinë, po shtohen. Flukset globale të investimeve afatgjata u përgjysmuan midis viteve 2016 dhe 2019. Emigracioni është gjithashtu më i ulët, dhe jo vetëm për shkak të mbylljes së kufijve.
Lufta në Ukrainë do të nxisë një tjetër ndryshim të thellë në flukset e tregtisë globale, duke vënë përballë autokracitë e mëdha kundër demokracive liberale.
Një përballje e tillë ka ndodhur edhe gjatë Luftës së Ftohtë. Por këtë herë, autokracitë janë më të mëdha, më të pasura dhe më të sofistikuara teknologjikisht.
Pjesa e tyre në prodhimin global, tregtinë dhe inovacionin, është rritur dhe ato janë bërë hallka kryesore në shumë zinxhirë furnizimi. Prandaj, përpjekjet për t’u larguar, do të sjellin pasoja dhe kosto të reja për ekonominë botërore.
Pas Luftës së Dytë Botërore, demokracitë sunduan ekonominë. Në vitin 1960, Amerika, Britania, Kanadaja, Franca, Italia dhe Japonia përbënin rreth 40% të eksporteve globale. Ndërsa autokracitë, ishin ekonomikisht të papërfillshme në skenën botërore.
Bashkimi Sovjetik përbënte vetëm 4% të tregtisë globale; Kina ishte krejt e parëndësishme në statistika. PBB-ja mesatare për banor në të gjithë bllokun komunist, ishte sa një e dhjeta e asaj të Amerikës. Perëndimi ishte përfshirë në një betejë të ashpër ideologjike me vendet komuniste, të mbushur me luftëra dhe frikëra bërthamore, por në aspektin ekonomik,ai mbizotëronte dhe nuk kishte konkurrent.
Ekonomitë gjithashtu ishin kryesisht të paintegruara. Në fund të viteve 1950, tregtia midis BRSS-së dhe Amerikës ishte shumë e vogël. Sipas një studimi nga FMN-jadisa ditë përpara rënies së Bashkimit Sovjetik, “investimet e huaja të drejtpërdrejta në BRSS, kanë qenë minimale”.
Blloku komunist luante sipas rregullave të veta. Aktiviteti i jashtëm ekonomik sovjetik zhvillohej kryesisht brenda Comecon, Këshillit për Ndihmën e Ndërsjellë Ekonomike (Kina dhe BRSS-ja tregtonin shumë pak me njëra-tjetrën). Tregtia në Comecon nuk bëhej në formën e shkëmbimit të parave për sende, por në formën e një sistemi të veçantë shkëmbimi – naftë për mallra të prodhuara, një sistem që ishte rënë dakord nga qeveritë.
Nga fundi i viteve 1970 e tutje, regjimet autokratike filluan të hapeshin. Ky ishte pjesërisht rezultat i një ndryshimi ideologjik, fillimisht i dukshëm në Kinë. Vdekja e Mao Ce Dunit në vitin 1976, i hapi rrugë shfaqjes së pikëpamjeve të reja.
“Nëse nuk do ta kishte zgjeruar dhe modernizuar ekonominë e saj aq shpejt, Kina do të kishte mbetur e varfër, e dobët dhe e brishtë”, shkroi Aaron Friedberg nga Universiteti Princeton në një punim të botuar në vitin 2018, duke përshkruar idetë e Deng Xiaoping, liderit që udhëhoqi hapjen ekonomike të Kinës në vitet 1980.
Përqendrimi në luftën e klasave nxiti dëshirën për modernizim dhe zhvillim. Vrulli i mëtejshëm drejt globalizimit erdhi nga rënia e Bashkimit Sovjetik në vitin 1991.
Perëndimi e mirëpriti dhe e nxiti liberalizimin ekonomik, duke besuar se ai mund të ishte një forcë e mirë (dhe me fitime të mëdha). Duke i përfshirë vendet në sistemin global tregtar, do të ishte e mundur të rriteshin standardet e jetesës, si dhe të nxitej demokracia dhe liria. Një botë e globalizuar do të ishte gjithashtu një botë më paqësore.
Në vitet 1990, globalizimi mori hov. Tregtia lulëzoi. Flukset vjetore globale të investimeve të huaja direkte u gjashtëfishuan.
Në vitin 1990, në Rusi u hap McDonald’s-i i parë në Moskë; KFC u hap disa vite më vonë. Kompanitë ruse të naftës filluan t’i drejtonin eksportet e tyre drejt Perëndimit. Midis viteve 1985 dhe 2015, eksportet e mallrave kineze në Amerikë u rritën me një faktor prej 125.
Standardet e jetesës u rritën. Numri i njerëzve që jetojnë në varfëri ekstreme ka rënë me 60% që nga viti 1990. Disa vende dikur të mbyllura, kanë ndryshuar rrënjësisht. Një estonezi zakonshëm tani është vetëm paksa më i varfër se një italian i zakonshëm.
Dështimi i liberalizimit politik
Megjithatë, përfitimi tjetër që shpresohej nga globalizimi – liberalizimi politik – ka dështuar. Our World in Data, një organizatë kërkimore, i grupon shtetet në katër kategori, duke filluar nga më të lirat, tek ato ku ka më pak liri: në “demokraci liberale”, si Amerika dhe Japonia; “demokraci elektorale” që kanë të meta, si Polonia dhe Sri Lanka; “autokraci elektorale”, si Turqia dhe Hungaria; dhe “autokraci të mbyllura”, si Kina dhe Vietnami, ku qytetarët nuk mund të zgjedhin dot udhëheqësin e tyre.
Klasifikimi i regjimeve politike nuk është një metodë e saktë dhe përfshin hamendësime dhe gjykime. Për shembull, Our World in Data e liston Indinë si një autokraci elektorale që nga viti 2019, një gjykim me të cilin disa burime të tjera nuk pajtohen. Megjithatë, lista na ndihmon për të na dhënë një ide mbi një prirje më të gjerë: fuqinë në rënie të demokracive liberale.
Pjesa e regjimeve politike që ishin demokraci liberale, u rrit nga 11% në vitin 1970, në 23% në vitin 2010. Por demokracia është tkurrur që atëherë. Shumica e 1.9 miliardë njerëzve që jetojnë në autokraci të mbyllura, tani banojnë vetëm në një vend: në Kinë.
Por format më të vogla të autokracisë janë në rritje, si në Turqi, ku presidenti Rexhep Tajip Erdogan ka konsoliduar pushtetin gjatë dy dekadave në detyrë (shih grafikun 1).
Duke përdorur të dhëna nga Banka Botërore, FMN-ja dhe gjetiu, The Economist e ka ndarë në dysh ekonominë globale. Kështu, vlerësohet se sot, bota autokratike (dmth. autokracitë e mbyllura dhe elektorale) përbën mbi 30% të PBB-së globale, më shumë se dyfishi i peshës që kishte në fund të Luftës së Ftohtë.
Pjesa e saj në eksportet globale është rritur. Vlera e kombinuar e tregut e firmave të listuara të “botës autokratike”, përfaqësonte vetëm 3% të totalit global në vitin 1989. Tani ajo përfaqëson plot 30%
Kina është padyshim regjimi jodemokratik më i madh në aspektin ekonomik, me një PBB në dollarë afërsisht sa dy të tretat e Amerikës, që përbën mbi gjysmën e grupit të autokracive.
Por edhe të tjerat, si Turqia, Emiratet e Bashkuara Arabe dhe Vietnami, kanë fituar ndikim ekonomik gjatë 30 viteve të fundit.
Rivaliteti nga autokracitë
Autokracitë tani janë një rival serioz i demokracive, kur bëhet fjalë për investime dhe inovacion. Në vitin 2020, këto qeveri dhe firmat e tyre investuan 9 trilion dollarë në shumë fusha, nga makineritë dhe pajisjet, deri tek ndërtimi i rrugëve dhe hekurudhave.
Demokracitë investuan 12 trilion dollarë. Autokracitë morën më shumë IHD (investime të huaja direkte) sesa demokracitë midis viteve 2018 dhe 2020. Dhe që nga mesi i viteve 1990, pjesa e tyre e aplikimeve për patenta, është rritur nga 5%, në mbi 60%. Kina mbizotëron në marrjen e patentave.
Shumë autokraci kanë mbetur merkantiliste të palëkundura. Kina, për shembull, hapi tregjet e saj të brendshme aty ku i përshtatej, por mbajti të mbyllur sektorë të tërë, për të lejuar ngritjen e kompanive të mëdha vendase.
Megjithatë, autokracitë janë integruar me demokracitë në një nivel që do të ishte i papërfytyrueshëm gjatë Luftës së Ftohtë. Për shembull, Vietnami, i cili është qeverisur nga një parti e vetme për dekada, është bërë një lidhje kryesore në zinxhirin global të furnizimit. Mbretëritë dhe emiratet e Lindjes së Mesme janë burime jetike të naftës dhe gazit.
The Economist vlerëson se afërsisht një e treta e importeve të mallrave të demokracive, vjen nga regjime të tjera politike. Varësia në disa tregje është e qartë. Demokracitë prodhojnë rreth dy të tretat e naftës së nevojshme për të plotësuar nevojat e tyre ditore. Pjesa që mbetet duhet të vijë nga diku tjetër. Gjysma e kafesë që mbush filxhanët e europianëve, vjen nga vende ku njerëzit kanë të drejta të kufizuara politike. Për të mos folur pastaj për metalet e çmuara.
Integrimi shkon përtej tregtisë. Kompanitë shumëkombëshe amerikane punësojnë 3 milion njerëz jashtë demokracive, një rritje prej 90% në dekadën e fundit (punësimi total i huaj është rritur me një të tretën). Autokracitë kanë krijuar rezerva të mëdha të huaja, tani me një vlerë që arrin në më shumë se 7 trilion dollarë dhe shpesh janë të shprehura në monedha “të lira” si dollari dhe euro.
Rreziku
Ekziston rreziku se vendet mund të nxjerrin mësimin e gabuar nga Rusia: se mënyra më e mirë për t’u mbrojtur nga dhimbjet ekonomike, është duke u integruar sa më pak. Në këtë rast, bota do të bëhej më e përçarë, më dyshuese, dhe më e varfër.
Një ëndërr e venitur
Kjo lidhje tani është nën kërcënim pasi po afrohet një periudhë e tretë, më e errët. Edhe para luftës në Ukrainë, vendet e fuqishme po humbnin interesin për një prani globale. Ata po kërkojnë të mbështeten më shumë tek vetja ose thjesht të mbizotërojnë zonën e tyre të afërt gjeografike. Ky mendim i ri po përfshihet gjithnjë e më tepër në strategji dhe politikë.
Ulja e oreksit për globalizim ka disa arsye. Njëra lidhet me ndërgjegjësimin më të madh të konsumatorëve në Perëndim për abuzimet me të drejtat e njeriut në vende si Kina dhe Vietnami. Sondazhet në vendet perëndimore tregojnë rregullisht se një pjesë e madhe e të anketuarve mbështesin bojkotimin e mallrave kinezë (nëse ata vetë do ta bënin këtë, është një çështje tjetër).
Kompanitë perëndimore janë nën presion për të marrë mallra diku tjetër. Janë rritur gjithashtu shqetësimet mbi ndikimet e tregtisë dhe investimeve në sigurinë kombëtare, duke përfshirë spiunazhin industrial.
Autokracitë kanë shqetësimet e tyre. Njëri është se integrimi i tepërt mund të bëjë që kultura perëndimore të depërtojë përtej kufijve, duke dobësuar sundimin autokratik. Deng e identifikoi dilemën në këtë mënyrë: “Nëse hap dritaren për të marrë ajër të pastër, duhet të presësh që të hyjnë brenda edhe disa miza”.
Një shqetësim tjetër më i madh lidhet me pushtetin. Të jesh pjesë e zinxhirëve të furnizimit global, do të thotë të jesh i pambrojtur ndaj sanksioneve. Kjo ishte e qartë që në një fazë të hershme. Në vitin 1989, Kina u përball me sanksione pas sulmeve në sheshin Tienanmen.
Vitin tjetër, Amerika vendosi sanksione ndaj Kubës, El Salvadorit, Jordanisë, Kenias, Rumanisë dhe Jemenit, për shkelje të ndryshme. Sanksionet perëndimore ndaj Rusisë, fillimisht në vitin 2014 dhe sërish sot, e përforcojnë edhe më tepër këtë mesazh.
Tashmë ka prova të një shkëputjeje. Në vitin 2014, Amerika ndaloi Huawei-n, një firmë teknologjike kineze, që të japë oferta për kontratat e qeverisë amerikane. Në vitin 2018, zoti Trump nisi një luftë tregtare me Kinën, me qëllimin për ta detyruar atë të bënte ndryshime në ato që Amerika i quajti “praktika të padrejta tregtare”, duke përfshirë vjedhjen e pronës intelektuale.
Flukset e IHD-ve midis Kinës dhe Amerikës, tani arrijnë në vetëm 5 miliardë dollarë në vit, nga gati 30 miliardë dollarë pesë vjet më parë.
Njoftimet e fundit të politikave dhe marrëveshjet tregtare hedhin pak dritë mbi drejtimin e mundshëm të globalizimit, ndërsa demokracitë dhe autokracitë më të fuqishme të botës po largohen nga njëra-tjetra. Vendet po nënshkruajnë marrëveshje tregtare më të vogla rajonale; demokracitë po bashkohen, dhe po ashtu autokracitë,ndërkohë që shumë vende po kërkojnë më tepër vetë-mjaftueshmëri.
Marrim marrëveshjet tregtare rajonale, numri i të cilave po lulëzon. Në vitin 2020, Kina nënshkroi një marrëveshje me 14 vende të tjera aziatike, kryesisht jodemokratike. Në atë vit, grupi i vendeve të Azisë Juglindore, u bë partneri më i madh tregtar i Kinës, duke zëvendësuar BE-në. Ndërkohë, në Afrikë, shumica e vendeve kanë ratifikuar Zonën e Tregtisë së Lirë Kontinentale Afrikane.
Vendet me sisteme të përbashkëta politike po afrohen së bashku. Partneriteti CoRe, një marrëveshje midis Amerikës dhe Japonisë, filloi vitin e kaluar dhe është krijuar për të nxitur bashkëpunimin në teknologjitë e reja, nga rrjetet celulare, tek bioteknologjia.
Këshilli i Tregtisë dhe Teknologjisë SHBA-BE, me synimin për të promovuar “përhapjen e vlerave demokratike, të orientuara nga tregu”, po punon për ndryshimin e klimës dhe forcimin e zinxhirëve të furnizimit.
Autokracitë po formojnë gjithashtu blloqet e tyre. Stoku i investimeve afatgjata në Kinë nga bota autokratike, u rrit me mbi një të pestën në vitin 2020. Arabia Saudite thuhet se po mendon t’i shesë naftë Kinës në juanë dhe jo në dollarë. Investimet afatgjata nga autokracitë në Indinë gjithnjë e më joliberale, u rritën me 29% në vitin 2020.
Ndërkohë, vendet e mëdha po kërkojnë gjithashtu të mbështeten tek forcat e veta. Një fokus i madh i administratës së presidentit Joe Biden, është “qëndresa e zinxhirit të furnizimit”, e cila përfshin përpjekjet për të nxitur prodhimin vendas.
Kthesa e Kinës në vitin 2020 drejt një strategjie të “qarkullimit të dyfishtë” përfshin një përpjekje për t’u mbështetur më pak tek furnizuesit globalë. Ajo dëshiron të ulë kontrollin e rivalëve në industritë “kyçe”, si pajisjet e prodhimit të çipave, të cilat ka frikë se mund të përdoren për të ngadalësuar rritjen e saj ekonomike. India, gjithashtu, po kërkon të mbështetet më shumë tek vetja.
Shumë nga këto përpjekje mund të kenë një çmim. Autokracitë janë më shumë të prirura të ndjekin interesat e tyre vetjake, në vend që të bashkohen. Historia tregon se tërheqja nga rrjetet globale të tregtisë dhe investimeve, mbart kosto të mëdha.
Në vitin 1808, Amerika iu afrua autarkisë si rezultat i një embargoje të vetë-imponuar ndaj transportit ndërkombëtar. Studimi nga Douglas Irwin në Kolegjin Dartmouth, tregoi se ndalimi i kushtoi SHBA-së rreth 8% të Prodhimit të Brendshëm Bruto.
Kohët e fundit, shumë studime kanë zbuluar se ishin kryesisht firmat amerikane ato që mbartën kostot e tarifave të zotit Trump. Brexit ka ngadalësuar rritjen ekonomike dhe investimet në Britani.
Përpjekja e Rusisë për t’u mbështetur tek vetja, me zëvendësimin e importeve në një shkallë të gjerë, krijimin e rezervave valutore dhe zhvillimin e rrjeteve paralele teknologjike, tregon se sa e vështirë është të shkëputesh nga ekonomia globale.
Sanksionet nga Perëndimi i bënë menjëherë të padobishme shumë nga rezervat ruse. Ekonomia ishte në vështirësi edhe para luftës, dhe që atëherë, ka rënë drejt një gremine. Papunësia ka të ngjarë të rritet pasi firmat e huaja largohen nga vendi.
Megjithatë, ekziston rreziku se vendet mund të nxjerrin mësimin e gabuar nga Rusia: se mënyra më e mirë për t’u mbrojtur nga dhimbjet ekonomike, është duke u integruar sa më pak. Në këtë rast, bota do të bëhej më e përçarë, më dyshuese, dhe më e varfër./Përrgatiti: Monitor/
