Milena Selimi: Letërsia urë lidhëse mes popujve të Ballkanit

Përkthyesja Milena Selimi, ka sjellë në shqip një mori veprash të autorëve të Ballkanit. Ajo është e bindur se mes trazirave të vazhdueshme në rajon letërsia është një ndër urat lidhëse mes popujve të Ballkanit.

Përse keni zgjedhur të përktheni në shqip letërsi nga vendet e Ballkanit?

Unë jam nisur nga ideja që duhet të njohim tjetrin, tjetri është shumë i rëndësishëm, aq më shumë që tjetrin e kemi te dera e shtëpisë, ne në shqip i themi komshi, gjitoni dhe komshiu është shumë i rëndësishëm dhe ndoshta në kulturën e Ballkanit, komshiu është ai që e kemi në gëzime dhe hidhërime tona, ai vjen më shpejt se i afërmi ynë dhe është një kulturë që Europa nuk e ka shumë të afërt, shumë të rëndësishme.

Kështu që nisur nga kjo kulturë e Ballkanit mendoj që është shumë e rëndësishme që të njohim këtë kulturë që na rrethon, duke nisur nga kultura e Serbisë, e Maqedonisë së Veriut, e Bullgarisë, e Greqisë, e Kroacisë, e Sllovenisë, është një pasuri e jashtëzakonshme për të kuptuar, se jetojmë në disa realitete po që i kemi pak a shumë një realitet të njëjtë.

Cili është roli i letërsisë së Ballkanit për afrimin e popujve?

Ballkani ka qenë një fuçi baruti dhe më vjen keq që sikurse thotë kjo shprehje, vijon të jetë i tillë. Unë vetëm tre muaj më parë, kam përkthyer veprën e Dejan Dukovski-t që mban këtë titull “Fuçi baruti” shkruar në vitin 1995 dhe ka një histori interesante, sepse në atë kohë regjisori Slobodan Unkovski ishte në Beograd dhe Dejan Dukovski sa e kishte shkruar këtë vepër, mendoni tani Beogradi çdo gjë ishte ndezur, shtetet e ndryshme të Federatës Jugosllave që kërkonin ndarjen e tyre dhe një autor i panjohur nga Maqedonia e Veriut shkruan ose parashikon se çfarë do të ndodhë me këtë Ballkan kaq të ndezur, dhe drama u përkthye shumë shpejt dhe u vu në skenë, madje nga një komunikim që kam pasur me autorin më kanë thënë që duartrokitjet kanë qenë më të gjata se vetë vepra, pra u prit në një mënyrë të jashtëzakonshme.

E sjell këtë shembull për të treguar që politikat e këtyre shteteve të Ballkanit, ideologjia që sundon në disa shtete, që mund të quhen shumë herë ideologji nacionaliste, është shumë e ndryshme, nga idetë e mendimet e intelektualëve, apo artistëve e njerëzve të kulturës dhe unë besoj që arti dhe kultura e ka këtë mision, të njohim tjetrin, të sjellin kulturën e tjetrin në vendet ku ne jetojmë.

A kanë interes lexuesit shqiptarë për autorët nga vendet e tjera të rajonit? Sa e lexojnë ballkanasit letërsinë e njëri-tjetrit?

Për hir të së vërtetës në Shqipëri letërsia nga vendet e Ballkanit është ndër letërsitë më pak të diskutuara. Edhe pse si njohëse e mirë e letërsisë së Ballkanit, jo vetëm si përkthyese, por edhe si njeri i kulturës, do të thoja që ajo është një letërsi e cila e ngre shumë lart letërsinë evropiane, si prej veprave të autorëve të mirënjohur dhe atyre bashkëkohorë.

Libri është një fushë e vështirë, dhe kjo bëhet akoma edhe më shumë e vështirë për letërsinë e Ballkanit, qoftë edhe për sa i përket marketingut. Ne jemi më shumë të tërhequr nga letërsia italiane, letërsia franceze. Po ashtu mediatizimi i një emri apo i një autori bën të mundur që ai të tërheqë vëmendjen, jetojmë në një botë teknologjike që mund të na ngrejë shumë lartë, ose të na ulë shumë poshtë.

Ka një shpejtësi informacioni e cila është e frikshme, që do të thotë se nëpërmjet informacionit kaq të madh, ti duhet të zgjedhësh atë që të përshtatet. Unë kam përkthyer Georgi Gospodinov, “Fizika e trishtimit” në vitin 2019. Ai është një autor i rëndësishëm jo vetëm në Ballkan, por edhe evropian.

Në momentin që erdhi në shqip ishte përkthimi në gjuhën e 15 ose 16. Këtë vit ai ka fituar “Booker Prize” dhe prandaj ka filluar që të dëgjohet edhe në Shqipëri. Isha shumë e lumtur kur dëgjoja në panair që vinin grupe të rinjsh që kërkonin “Fizikën e trishtimit”. Ishte një kënaqësi shumë e madhe që vinin dhe kërkonin autorin Gospodinov me titullin konkret të librit.

Prandaj besoj se informacioni, mediatizimi, marketingu i mirë e ndihmon veprën, autorin. Panairi i librit është një informacion i jashtëzakonshëm, unë edhe pse jam njeri i librit e kam të vështirë që të orientohem për prurjet e reja të librave apo përkthimeve.

Mendoj që është shumë e rëndësishme që të flasim, prandaj ju falënderoj për këtë bisedë që po bëni për letërsinë e Ballkanit, sepse kemi një vështirësi shumë të madhe, letërsia e Ballkanit ka shumë pak përkthyes, i kemi sa gishtat e dorës.

Çfarë duhet bërë që ballkanasit të njihen më shumë me letërsinë e njëri-tjetrit?

Unë jam me origjinë bullgare dhe e quaj Bullgarinë shteti mëmë, mëmëdhe dhe Shqipërinë atdhe. Prandaj e ndjej si një lloj misioni që të transportoj kultura. Kolegë të mi, kanë po ashtu lidhjen e tyre, por problemi është që ne jemi individë, ndërkohë që nga vendet e Ballkanit ka prurje të madhe në fushën e letërsisë.

Prandaj mendoj që organizmat shtetërore duhet t’i japin një vlerë më të madhe letërsisë së Ballkanit. Në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja ka një departament për gjuhët sllave, natyrisht asgjë nuk është e detyrueshme, çdo student e zgjedh vetë, nëse do të bëhet përkthyes ose jo, por mendoj që duhet të ketë një program mësimor për përkthimin.

Mendoj që edhe Ministritë e Jashtme duhet të jenë aktive. Për shembull Gjermania e mbështet letërsinë e Ballkanit duke dhënë fonde, dhe mendoj që duhet të ketë një fond të tillë edhe nga Ministria e Jashtme shqiptare, për t’i dhënë një fuqizim këtij rrjeti, sepse mbështetja e kësaj letërsie është shumë e pakët.

Tani që flasim, asnjë përkthyes i një autori të Ballkanit nuk është nderuar me çmim, përjashto Greqinë, pra duket si lënie pas dore dhe ka nevojë për shumë stimuj, sepse sikurse kam thënë në tryeza të përbashkëta, unë do ta kryej këtë punë, aq sa të kem dëshirë dhe mundësi, por në një moment të caktuar do të them stop, sepse momentin kur nuk mbështetesh nga asgjë, momentin kur nuk ke një stimul, kur nuk ke shembuj frymëzues përpara vetes, atëherë energjia dhe dëshira bie. S’ka për të ndodhur, por ndoshta edhe mund të ndodhë.

Ju thatë se Ballkanit ka prurje të madhe në fushën e letërsisë. Në cilat kritere bazoheni, kur përzgjidhni autorët që përktheni?

Sa i përket përzgjedhjes duhet të përshëndes rrjetin Traduki, që është rrjeti i vetëm dhe mbështetja e vetme prej më shumë se 10 vite për Shqipërinë. Shqipëria është anëtare që prej vitit 2014 dhe kjo bën të mundur që nëpërmjet anëtarësimit të hapë një dritare të vogël për shtëpitë botuese që duan të sjellin në shqip letërsinë e Ballkanit, kështu që rrjeti Traduki ka qenë rekomanduesi i parë, që bëri të mundur që të na njohë me vepra që janë përkthyer jo vetëm në Ballkan, por edhe përtej Ballkanit.

Pastaj unë si një njeri i kulturës kam edhe informacionet e duhura në Bullgari, në Serbi, punoj me kontaktet e duhura, që janë qendrat e kulturës, qendrat e librit, kështu që shkëmbejmë informacione për të ditur se cilat janë autorët më në zë të kohës. Këtu merr zanafillën si puna dhe vështirësia njëkohësisht, sepse zgjedhja e autorit dhe e veprës është vetëm hapi i parë, pastaj duhet të kërkojmë për fonde. Mendoj se është një punë e përbashkët, natyrisht konsultohem edhe me kolegët dhe me mentoren time, që është mamaja ime, sepse është një nga njerëzit që është syri kritik, syri vigjilent, që gjithmonë ka më shumë kritika se lavdërime.

Cili autor nga vendet e rajonit ka gjetur më shumë dritën e botimit në gjuhën shqipe?

Me romanin “Time Shelter”, apo “Kohëstrehim” në shqip, autori bullgar Georgi Gospodinov, është autori me më shumë libra të përkthyera në shqip. Në fakt është autor që e meriton dhe që është përkthyer në shqip që në vitin 2010 nga mamaja ime Janka Selimi. Në shqip nga ky autor kemi edhe “Roman natyral” dhe “Fizika e trishtimit”.

Në folklor ka plot motive të ngjashme mes popujve të Ballkanit, po në letërsinë e sotme a ka motive të përbashkëta?

Duhet thënë që letërsia e sotme e Ballkanit është një letërsi, me përfaqësues që i përkasin post modernizmit, kështu që legjendat, mitet, janë një temë e kaluar në letërsinë e Ballkanit, i gjejmë shumë pak, vazhdojnë të shkruajnë për luftën, vazhdojnë të shkruajnë për traumat e luftës, vazhdojnë të shkruajnë për fatin e individit në këto vende, por mendoj që ka një prirje të përgjithshme për ta parë Ballkanin, jo vetëm të mbyllur, por edhe për tema universale.

Gospodinov flet për ndjesitë apo njeriun e mbyllur në një labirint dhe kjo nuk ka lidhje nëse jeton në Ballkan apo diku tjetër, fati i njeriut është kudo i tillë, por zgjidhja që jep autori është se nuk është problemi që ti je i mbyllur në një labirint, problemi është se cilën nga rrugët do doje për të zgjidhur për të dalë nga labirinti.

Unë mendoj që kemi të bëjmë me një stof të ri të autorëve të Ballkanit, me një gjeneratë, e cila edhe pse shkruan për luftën, është shkëputur nga lufta dhe pavarësisht se shkruan për pasojat dhe traumat, vazhdon të shohin drejt së ardhmes. Duhet thënë që këta autorë në Ballkan duke filluar nga Alek Popov nga Bullgaria, Nikolla Madzirov një poet i shkëlqyer nga Maqedonia e Veriut, Lidija Dimkovska që jeton në Kroaci, Faruk Shehiç, Edo Popoviç, Drago Jançar, Vladislav Bajac, Dasha Drndi, gjithashtu, Kalun Terziyski, Milen Ruskov janë autorë të cilët janë duke parë drejt Evropës, janë duke marrë identitetin e tyre dhe duke i treguar Evropës një kulturë që ka shumë vite që ekziston, që është shumë e fortë, që është në tokën e saj të begatë dhe të pasur dhe e begaton dhe Europën.

A mund të flilet për një identitet të sajin të letërsisë ballkanike? Nëse po cilat janë këto tipare që mund të formësojnë një letërsi ballkanike?

Patjetër që ka identitet, por pavarësisht se temat janë universale, personazhi është gjithmonë i lokalizuar në një qytet, që ka një emër qyteti i Serbisë, i Maqedonisë, i Kroacisë, kështu që personazhet kanë emrat e tyre, kështu që le të themi që janë personazhe që kanë hyrë në çizmet e kohës, më pëlqen ta them këtë. Svetislav Basara, është romani më i fundit që unë kam përkthyer, i cili ka shkruar romanin “Zemra e Tokës”. Ai e ka shkruar që në vitin 2010, ndërsa në shqip vjen në vitin 2023. Ka një vështrim të thellë dhe një element kërkues, hulumtues te autorët e Ballkanit dhe ndoshta kjo i bën të veçantë.

Duke qëndruar fort në tokën tënde, në identitetin tënd, duke gjetur ato tema që janë ballkanase, por edhe universale, mendoj që në këtë formë ata kanë kaluar kufijtë nëpërmjet letërsisë. Flasim për disa emra, sepse jo e gjithë letërsia mund të kalojë kufijtë.

Ka një perceptim që ndryshe nga Shqipëria ku përkthehet letërsi nga vendet e Ballkanit, në gjuhet e tjera të Ballkanit nuk ka shumë përkthime nga gjuha shqipe. Sa e vërtetë është kjo?

Sipas statistikës në shqip janë përkthyer 32 vepra nga Ballkani, kurse nga shqipja në gjuhët e Ballkanit janë 22. Është pra e vërtetë që ka më pak, por tek e fundit edhe nga shqipja ka përkthime. Problemi është se në fakt thuajse gjithmonë përkthehen autorët e mëdhenj, si Kadareja, ose disa autorë të tjerë.

Por me pak vështirësi në gjuhët e Ballkanit kanë filluar të përkthehen edhe autorët e një brezi tjetër, si Stefan Çapaliku, Arjan Leka apo Ana Kove. Por nuk duhet harruar që kemi edhe problemin e përkthyesve dhe kjo e vështirëson kalimin e letërsisë shqipe në gjuhët e Ballkanit.

Në Beograd ka katedër të gjuhës shqipe, që është një nga katedrat më të vjetra diku rreth 102 vjeçare dhe disa pedagogë kanë marrë përsipër për të përkthyer në shqip. Kurse në Maqedoninë e Veriut përveç se nuk kemi përkthyes, kemi dhe problemin e përkthyesve që nuk e flasin ose nuk e përdorin gjuhën shqipe standarde.

Edhe përkthyesit e Kosovës gjithashtu flasin një shqipe jo standarde, pra këto janë problemet kryesore. Po megjithatë ka përkthime nga shqipja në gjuhët e Ballkanit dhe kjo është për t’u përshëndetur. Unë kam folur dhe me kolegë në Sofje, por nuk ka interes për të përkthyer, nuk ka studentë të gatshëm që duan të përqendrohen apo të kenë këtë drejtim.

Në katedrën e gjuhës shqipe në Beograd kishte një gjallërim të gjuhës shqipe për faktin e vetëm që ishte në modë “Open Ballkan”, që do të thotë e gjithë kjo lëvizje kaq e madhe kishte sjellë një argument të studentët që ata mund të kenë një hapësirë dhe një fushë të tyre për të përkthyer qoftë dokumente apo letërsi. Pra gjithçka që ndodh poshtë ka shumë lidhje me piramidën që është lart.

Ne si përkthyes jemi pasqyra e institucioneve. Ato janë busulla dhe vizioni, ato duhet të jenë luftëtare, të ngrenë programe. Nuk duhet të presim që përkthyesit nga gjuhët e Ballkanit, që jemi ne, të mbarojnë rrugëtimin e tyre dhe të shohim se pas nesh nuk ka të tjerë.

Ka pra një ngushtim, një mpakje, një mos interesim, që nuk mund të zgjidhet vetëm nëse ne flasim. Duhen politika dhe programe, duhen ngritur rrjete përkthyesish ballkanas për të mbajtur gjallë letërsinë e Ballkanit./DW/