Na Shqiptarët

nga Ismet Toto

II

Historia jonë si popull është e gjitha një përpjekje e vazhduar për të qënë të lirë në punët dhe në jetën tone. Trimëritë e bukura dhe gjaku i derdhur i brezave të shkuar të fisit tonë janë lavdia dhe kryelartësia e çdo njeriu që lindi dhe u rrit në prëhrin e një nëne shqiptare. Historinë e brezave, që shkuan nuk e gjejmë as nëpër gurë të skalisur, as edhe nëpër libra madhështore. Historia jonë, si kombësi, vlon brenda në dejet dhe në gjakun e fuqishëm të popullit të pastër shqiptar dhe të djalërisë së këtij vëndi, që ndalngadalë po mëkëmbet dhe po flet.

Na nuk kemi as monumente bronzi, as statuja të mermerta, as edhe libra të mëdha, në të cilat të mësojmë këngën e jetës sonë të shkuar. Po kemi vetëm aty përtej një Krujë të vogël dhe në mes të saj një kështjellë të dërmuar. Gjithë shpirti ynë, ideja dhe lavdia e historisë sonë janë nguruar në atë kështjellë. Ajo është faltorja jonë. Ajo është simboli i forcës së gjakut tonë. Po kemi dhe këto brigje e këto malet tona të adhuruarshme, dhe ndër to kemi pasur e kemi burra të cilët për besë dhe karakter, për nder dhe shqiptarizëm, e kanë bërë vdekjen të bukur dhe të dashur. Ka rritur gjithmonë kjo tokë burra që i dhanë një shpirt dhe një drejtim jo vetëm këtij Atdheu, por edhe shumë të tjerëve. Nuk i dhamë botës vetëm kordhëtarë dhe kryeushtarë, po i dhamë dhe shumë mendonjës dhe shumë poetë, dhe artistë, dhe burra shteti të ndritur dhe mbretër dhe dy nga më të mbëdhenjtë perandorë.

E kush është ai, pra, që do të verë në dyshim gjallërinë dhe fisnikërinë e gjakut tonë?

A duhet të ketë, pra, në mes tonë ndonjë që të mos jetë kryelartë që lindi shqiptar?

★ ★ ★

Afro 25 vjet me radhë luftoi Skënderbeu kundër turmëve të Azisë. Në fund ra heroi ynë i pashok, dhe aty ra dhe Shqipëria. Pa atë qëndresë të mrekullueshme shqiptare të shekullit XV, ndofta faqja dhe historia e Evropës do t’ishin sot fare të ndryshme. Këtë e dinë fort bukur gjithë ata që mendojnë mirë.

Erdhi turku, zaptoi qytetet tona, po jo dhe malet tona, jo dhe jetën tonë. Na, me gjuhën tonë të lashtë, me zakonet tona të matura dhe me mënyrat tona bujare, mbetëm si të burgosun brënda në katundet tona. I premë marrëdhëniet me botën tjetër. Preu marrëdhëniet edhe njëra krahinë me tjetrën. Jeta jonë u bë një varr për së gjallthi. Mblidhte Turqia djem të rij dhe i fute në shkollat e saj e ata bëheshin të mëdhenj, por të mëdhenj për botën turke. Bota rreth e përqark nesh bëri luftëra, dhe kryengritje, dhe shpikje mjetesh e veglash të reja, dhe përparime, dhe një qytetërim; po na as që i dëgjuam fare. U mbyllëm brënda vetes sonë. Kështu, pas afro pesë shekujsh, mbetëm ata që qemë pesë shekuj më para.

Kur fillon të shëmbet Perandoria Otomane, fillojnë të flasin e të veprojnë dhe disa shqiptarë, që kishin ndier tallazet e mëdha të jetës së re të popujve rreth e përqark. Më 1912 ngrihet flamuri ynë në Vlorë, shpallet liria shqiptare. Nga 1912 e gjer më 1920 kemi prapë një natë tetëvjeçare, po një natë plot zhurmë, plot përpjekje, plot tmerr. Një natë që do të lindte diçka. Shqipëria lindi në mes dhimbjesh, vuajtjesh dhe gjakderdhjesh.

Më 1920 kemi kongresin Kombëtar të Lushnjës, që shëmbëllen me një mëngjes të kthjellët, që pason një natë plot shtrëngata. Shqipëria u bë. Tashti do ta bëjmë edhe të lumtur edhe të përjetshme. Dhe kështu duket sheshit se fisnikëria e racës sonë nuk ka shtërpuar./ Arbënia, 9 tetor 1936/