Ndërtimi, vendimet të mos merren mbi bazë interesash, oligarkia e rrezikshme

Në Vjenë, nga një prej godinave më të larta ku ndodhemi, mund të shquash që ka disa zona ku punohet. Po ndërtohet edhe aty, në një qytet që densifikohet dhe hidhen kate mbi godina ekzistuese, por jo më shumë se dy të tillë dhe për çdo projekt, oponenca është e fortë. Asgjë nuk kalon pa u miratuar nga shoqëria civile.

Godinat e reja shumëkatëshe mund t’i shohësh së largu në një zonë, ku plani i zhvillimit të qytetit e ka përcaktuar si pjesën e re dhe moderne. Ajo që kupton është ruajtja e harmonisë së përsosur mes së resë dhe ekzistueses, ku të dyja respektojnë njëra-tjetrën. Pastaj të vjen në mend kryeqyteti ynë, Tirana, e cila viteve të fundit është futur në një cikël ndërtimi nga qendra e deri në periferi me ndërtime nga më modestet e deri te kullat. Por si e sheh sot zhvillimin që ka pësuar metropoli shqiptar një arkitekt austriak, i cili ka parë nga afër ecurinë e arkitekturës shqiptare në dekada?

Bashkë me arkitektin Besnik Aliaj i gjejmë në këtë event kushtuar Shqipërisë, ku arrijmë të shkëpusim edhe një mendim të tyrin mbi situatën e sotme dhe çfarë duhet të kemi parasysh që tranzicioni në ndërtim të mos reflektohet me vendimmarrje të gabuara.

Ju jeni një njohës i mirë i ecurisë së arkitekturës dhe ndërtimit në Shqipëri në dekada, falë edhe një nisme të marrë së fundmi për prezantimin e këtij aspekti në Austri. Si ju duket Shqipëria e ditëve të sotme dhe arkitektura e këtyre ditëve? 

Adolph Stiller: Ka probleme. Situata është pak e çuditshme. Në njërën anë, pretendohet se ftohen gjerësisht arkitektë të mirë dhe më pas projektet zhvillohen, prezantohen dhe në fund, nëse i sheh nga afër, zbulon se çdo gjë ka ndryshuar dhe diçka tjetër të paraqitet.

Pra nuk është koncepti origjinal. Dhe ti pyet veten se çfarë po ndodh, pasi interesi është që të ndërtohet përmes një arkitekture të mirë. Apo pyet se çfarë fshihet pas këtij sistemi, sepse duhet ta themi, është gati një sistem që po punon si i tillë.

Ne këtu në Austri kemi disa projekte të mëdha, që nuk është e qartë se kush i ka autorizuar, pra institucionet që kanë dhënë lejet, por ama publiku dhe shoqëria civile i kontrollon të gjitha dhe bën opozitën e tyre. Kjo duhet të jetë e fortë edhe te ju. Në fakt, kjo ekziston në Shqipëri, por varet nëse opozita që u bëhet apo opinioni që jepet, merren seriozisht apo jo?

Projektet e fundit të prezantuara në Shqipëri duket sikur nuk respektojnë harmoninë me pjesën ekzistuese, duke qenë se po ndërtohet kryesisht në qendër dhe me godina shumë të larta. Çfarë duhet të bëjmë që të mbrojmë atë që kemi, por edhe që të respektojmë gjeneratën e re të kreativitetit në arkitekturë?

Besnik Aliaj: Kura, në këtë rast, është transparenca. Projektet duhet që t’i paraqiten publikut dhe ky i fundit duhet të japë opinion nëpërmjet institucioneve të specializuara, institute, universitete dhe shoqata të dedikuara që mund të bëjnë oponencën. Të paktën, duhet t’ju jepet një mundësi të japin opinionin e tyre.

Nëse kjo ndodh, plani do të jetë i drejtë, shumë më i mirë dhe më pas është zbatimi i drejtë i asaj që është rënë dakord. Por nëse plani bëhet me urgjencë, pa transparencë dhe pa informacion, atëherë edhe finalja nuk do të jetë e mirë. Gjëja e parë është të sigurohemi që koncepti i qeverive të jetë i hapur ndaj proceseve transparente. Nëse nuk e kemi këtë, atëherë ndodhemi përpara një pikëpyetjeje.

Adolph Stiller: Mënyra integrale e të punuarit është që të harmonizohen forcat dhe kapacitetet intelektuale në këtë proces. Kjo është thelbësore. Kur nuk mbledh universitetet, specialistët që të mundësojnë edhe një lloj konkurrence dhe integrimi idesh, atëherë i gjithë procesi nuk funksionon.

Besnik Aliaj: Kur entitetet kombëtare merren me arkitekturë, planifikim urban dhe marrin vendime, ato duhet të jenë vetëm institucionet që realizojnë procedurat ligjore. Duhet të kërkojnë ekspertë dhe institucione që janë të specializuara për të dhënë opinione profesionale dhe teknike. Një institucion politik nuk mund të marrë vendime teknike. Institucionet dhe teknikët duhet të kenë hapësirën e tyre për të folur. Njëra anë është ajo procedurale kurse tjetra, ajo ekonomike dhe teknike. Shqipëria nuk i ka të ndara këto, ka shumë interferenca.

Adolph Stiller: Një pikë e rëndësishme, që bie në sy, është që pjesa më e madhe e vendimeve merret mbi baza të interesave ekonomike dhe kjo nuk çon drejt respektimit të ekzistueses. Ajo që ekziston, përfaqëson identitetin dhe ky i fundit është i shenjtë dhe investimi nuk duhet parë vetëm si përfitim. Përfitimi merret vetëm nga pak njerëz dhe rruga drejt oligarkisë është e rrezikshme.

Cili është risku që ne nuk marrim mendim nga specialistët, por ndërtojmë brenda kaosit tonë?

Adolph Stiller: Le të marrim rastin e Sheshit dhe zanafillën se për kë u nis të ndërtohej. Ky projekt kushton shumë, por sot kemi më shumë vështirësi se më parë. Koncepti i këtij sheshi të ri nuk e zgjidhi çështjen e qarkullimit apo më keq, është një zinxhir problemesh që nuk zgjidhen dhe njerëzit e vënë në pikëpyetje.

Ajo që ne shohim në Tiranë është se kemi një zgjerim të ndërtimit jo vetëm në zonat rurale, por kryesisht në qendër të qytetit. A ndodh kjo edhe te ju? Nëse duhet të ndërtojmë në qendër, çfarë duhet të kemi parasysh?

Adolph Stiller: Në të gjithë qytetet europiane ne flasim për përqendrim, për rizhvillim. Mund ta shihni dhe në Vjenë që dy kate ndërtohen mbi çati. Por densifikimi duhet të respektojë rregulla shumë strikte, që të mos prekë të drejtën e asaj që ekziston, apo të njerëzve që jetojnë tashmë aty. Nëse do të densifikosh jemi në rregull, por ajo që mungon në Tiranë për një qytet aq të madh është koncepti i plotë i transportit publik. Shpërndarja e tregtisë, punësimit, prodhimit, çdo gjë është në një vend dhe kjo krijon shumicën e problemeve.

Duhet një orë e gjysmë nga universiteti (Polis) në qendër në orën e pikut, ndërkohë që në Vjenë, unë marr biçikletën për kaq distancë. Probleme të tilla ekzistojnë dhe duhet të zgjidhen për të garantuar cilësinë e jetës së njerëzve që jetojnë aty dhe nuk duhet shtruar pyetja nëse duhet densifikuar qendra apo jo. Çdo gjë mund të bëhet, kur cilësia e jetës së secilit respektohet. Ky është qëllimi i të ndërtuarit, ndaj duhet t’i japim përgjigje pjesës nëse ndërtojmë të krijojmë përfitim, apo të krijojnë hapësirë për një jetë më të mirë.

Besnik Aliaj: Nëse ti densifikon qendrën, duhet të kesh një strategji si fillim. Nëse ftoj bizneset për të ndërtuar, duhet të kem së pari infrastrukturën, transportin dhe të gjithë aspektet e tjera të ngjashme. Një ndërtim i ri është një ftesë për njerëzit që të vijnë në qendër për punën e tyre. Ndërkohë ata jetojnë në periferi, në vila apo alternativa të tjera dhe çdo ditë do të vijnë të punojnë në këto kulla. Kjo krijon një trafik të madh dhe për këtë arsye parashtrohet argumenti se duhet transport publik i mirë. Nëse unë punoj për të ngritur shumëkatëshe, sepse mendoj që është mirë të ndërtohet dhe kjo është pjesë e ekonomisë, nuk ka asnjë gjë të keqe.

Por, nëse nuk e bën siç duhet dhe nuk respekton të drejtat e komunitetit apo standardet dhe cilësinë e jetës, krijon probleme me infrastrukturën dhe më pas, probleme dhe njerëzit që do të duan të ikin nga qendra, ta shmangin atë. Nëse vazhdojmë kështu, në vend të energjisë që është në qendër, njerëzit do të nisin ta shmangin këtë dhe do të shohin për të lëvizur në pjesë të tjera të qytetit, apo do të emigrojnë, sepse shohin që cilësia e jetës nuk u ofrohet në qytetin e tyre. Kemi si shembull Sheshin, në qendër të kryeqytetit. Është një projekt i ri, mund të diskutojmë mbi cilësitë dhe mund të kemi dhe pikëpyetje, por është një investim i ri. Nëse bëj këtë dhe prezantoj një shesh ku njerëzit ecin dhe ky është një koncept i mirë, atëherë duhet të mundësoj apo të lehtësoj dhe sesi këta këmbësorë të vijnë në qendër. Nëse jetoj në periferi, kam nevojë për transport të mirë publik. Nëse jam me makinën time, më duhet një vend ku të parkoj makinën.

Sheshi ka një parkim, por trafiku që krijohet në këtë zonë shoqërohet me elemente të tjera si humbje kohe, ndotje, rrezatim çka në finale nuk janë përfaqësues të një cilësie të mirë jetese. Ndaj duhet të mendosh edhe për këto. Prandaj në vend që të themi që dua të imponoj këtë zonë këmbësorësh, duhet ta bësh në mënyrë miqësore dhe njerëzit ta pëlqejnë. Të shkojnë aty, sepse ndihen pjesë e tij. Në këtë rast, dështimi më i madh në Tiranë është transporti publik.

Adolph Stiller: Ka kaluar kohë dhe ka ndryshime të vazhdueshme, por ju duhet të nisni diku dhe t’u jepni drejtim të mirë gjërave. Kam vënë re një problem. Shumë njerëz po marrin pjesë në proces duke pasur interesin e tyre personal. Dhe vendime të mira mund të merren vetëm kur nuk ka interesa personale në objektin apo çështjen ku punohet. Nuk mund të jesh objektiv apo të japësh një këshillë për afatgjatë kur ke interesa personale.

Sa i përket ekspozitës, shoh këtu shumë objekte që ne në Tiranë nuk kujdesemi dhe aq, për shembull Piramida, apo objekte që nuk ekzistojnë më si ish-Stacioni i Trenit që u shemb. Çfarë shihni ju te këto objekte që keni zgjedhur?

Adolph Stiller: Ne punojmë nga jashtë me specialistët shqiptarë dhe mund të pyesim në çdo moment çfarë ekziston dhe çfarë jo. Në këtë punë që ne bëjmë, na pëlqen të nxjerrim në pah cilësinë e secilit projekt, pasi pyetja që bëhet është çfarë përfaqëson ai? Nuk është çështja nëse e pëlqeni apo jo. Është pjesë e trashëgimisë dhe një periudhe të caktuar. Mund të nisim një diskutim, por më e rëndësishme është që ka projekte të cilat tregojnë në një mënyrë shumë të mirë qëllimin e kohës dhe vlerat që mbart ajo. Ndaj secila nga ato që është përzgjedhur për t’ju prezantuar publikut austriak ka kaluar në këtë lloj vlerësimi.

Ne kemi rreth 600 mijë ndërtesa të ndërtuara në mënyrë informate. Askush nuk ka respektuar rregullat. Çfarë mund të bëjmë për të përmirësuar cilësinë e jetës në këtë pjesë dhe që të mos kemi precedentë të tjerë?

Adolph Stiller: Ato janë aty tashmë dhe nuk mund të shkatërrosh gjithçka por duhet të mendosh dhe të ndalosh këtë fenomen për në vazhdim. Edhe ndërtimet që mund të bëhen në zona të mbrojtura duhet të shihen me kujdes. Ruajtja e identitetit dhe ndërtimit, sipas rregullave, është detyrë e politikanëve. Ata duhet të krijojnë rregulla që edhe ekzekutohen. Duhet të imponohen këto ligje dhe të zbatohen, pasi nëse Shqipëria do të hyjë në BE dhe tregun e përbashkët, respektimi i ligjit është pika më e rëndësishme./Monitor/

Shënim: Intervista u zhvillua në muajin tetor gjatë një eventi kushtuar Shqipërisë dhe arkitekturës, i organizuar në Vjenë.