Shpëtoni Ismail Kadarenë!

Parathënia e Ismail Kadaresë në veprën e Mit’hat Frashërit ngjalli jo pak polemika si për prezencën e tij në këtë libër ashtu edhe përdorimin e shkrimtarit të njohur shqiptar, nga kasta komuniste në pushtet, duke e zbërthyer këtë parathënie deri tek Ligji Fusha nga Erion Veliaj.

Pse është Ismail Kadare në veprën e Mit’hat Frashërit?! Bashkëpunëtorët e tij shqiptarë e kanë sforcuar ndër vite, para dhe pas rënies së regjimit, por ai përveç se shkrimtar nuk diti asgjë tjetër të bëjë: as shërbëtorin e Enverit, as disidentin, as kundërshtarin, as të nominuarin për çmimin Nobel dhe aq më pak një autor i parathënies së veprës së Mit’hat Frashërit.

Bashkëpunëtorët e tij e kanë për detyrë, ashtu siç e ngatërruan në këto histori ta shpëtojnë. Kur ata e nominojn për Nobel dhe ky vetë në prehrin e Enver Hoxhës ka bërë libra, madje edhe librin e jashtëzakonshëm “Dimri i madh”, siç do ta pranoj duke shkruar me dorën e vetë shumë kohë pasi kishte vdekur krimineli Enver Hoxha, ndër adhurues të shumtë shqiptarë shpërthen një zhgënjim i madh ndaj Çmimit Nobel, sikur ky Komiteti Nobel e ka fajin që Ismail Kadare i shërbeu këtij regjimi.

Shpikën “Pashallarët e kuq”! Ai vetë thotë se nuk e ka bërë me qëllim, por, jo, mediat përmbyten sërish nga bashkëpunëtorët e tij me disidencën e paparë të Ismail Kadaresë. Ndoshta kodet e tyre komuniste edhe do ta shpallnin disident, por veprat që pasuan “Pashallarët…” e bëjnë nul disidentin.

Pluralizmi, si shumë shkrimtarëve të regjimeve diktatoriale edhe Ismail Kadaresë i shkaktoi një dëm të madh. Në letra vazhdoi të shitet jashtë kufijve zyrtar të shtetit shqiptar, por jo edhe në Shqipëri, dhe fajtorë janë pikërisht këta bashkëpunëtorë që vazhdojnë ta mediatizojnë por jo edhe ta këshillojnë.

Letra dërguar kandidatit për kryetar bashkie të Tiranës, Lulzim Bashës në vitin 2011, nuk është turp por krim. Ai nuk denjoi të kërkoi as falje, por zhvillimet e ngjarjeve po në këtë Shqipëri, po në këtë Tiranë, po në garën për pushtetin vendor të kryeqytetit dëshmuan se ai ngeli po ai që ishte, komunist.

Dhe, bashkëpunëtorët e tij, nuk ndaluan në shërbimet e pista ndaj Ismail Kadaresë duke bërë një gabim shumë të rëndë. Të promovosh një shkrimtar të mirë nuk është e vështirë, dhe nuk është meritë e tyre, por të promovosh një disident kur ai nuk është i tillë, nuk është punë vështirësie, është çmenduri.

Ta bëjë një parathënie Ismail Kadare në veprën e Mit’hat Frashërit është sikur ta bëjë Ivo Andriç në veprën e Xhafer Devës. A e kupton Kadare dhe të ngjashmit këtë gjë, nuk e besoj!  Por ky akt i Ismail Kadaresë është dhe akti i turpshëm i një shkrimtari të madh, ky është dhe momenti që ai duhet të pushoj me këto ndërhyrje në jetën politike të vendit, ku me njëanshmërinë e  tij shumë njerëz i bën për të vjellur,  dhe në fund me hipokrizinë ndaj Mit’hat Frashërit, për të nxjerr edhe stomakun.

Nëse vërtetë disidenca duhet me patjetër ta kurorëzoj biografinë e tij, siç është projektuar në kokat e këtyre bashkëpunëtorëve të neveritshëm, nuk është se nuk ka shpëtim. Presidenti i Republikës ka ndarë çmime gjithfarë soji të kriminelit shqiptar, spiunët ma të ndryshëm u stolisën me Nderi i Kombit, dhe nuk besoj se do të bëhet hataja sikur të shpiket një çmim “Disident i Kombit”, dhe të shpallet një shkrimtar i madh si Ismail Kadare, nëse kjo i qetëson shpirtin.

Kjo është emergjente, shpëtoni Ismai Kadarenë ashtu siç e keni bërë të madh!

Ndërkohë për ta kuptuar më mirë këtë emergjencë për shpëtimin e Ismail Kadaresë, në mënyrë që ai të vazhdoj të ngelet vetëm shkrimtar i madh, po japim Kadarenë në tri epoka: kur ai shkruante për Enver Hoxhën tri vjet pasi kishte vdekur, dhe në veprën me kujtimet e kriminelëve më të mëdhenj të këtij vendi “Kujtime për Enver Hoxhën”; Letrën që i kishte dërguar Lulzim Bashës dhe së fundi parathënien e veprës së Mit’hat Frashërit.

Një pasdite me shokun Enver Hoxha

Tani që udhëheqësi ynë nuk është midis nesh, kujtimet për të marrin  një përmasë e vlerë të veçantë. Ato janë pjesë e veprës së tij monumentale, por një pjesë sui generis, që nuk përfshihet në librat, fjalimet, ditaret, porositë e letrat e tij, por është e shpërndarë në qindra, në mijëra njerëz. E megjithëse e tillë, kjo pjesë e veprës, këto kujtime që ai ka lënë, biseda, fjalë, gjeste, pamje, gjendje shpirtërore, janë një pasuri e tërë që ndihmojnë për të plotësuar e ndriçuar anë të tëra të personalitetit të tij si udhëheqës, burrë shteti, mendimtar marksist, filozof, shkrimtar dhe njeri.

Kujtimet për të nuk kanë nevojë për zbukurime, ato kanë nevojë vetëm për saktësi, sepse duke qenë të sakta ato e  kanë vetvetiu brenda edhe bukurinë dhe thellësinë dhe peshën e vërtetë. Prandaj ata që kanë pasur fatin të kenë kujtime me rë, janë të ndërgjegjshëm se ç’thesare të çmuara mbajnë në duar, thesare, pasurinë e të cilave duhet t’ua zbulojnë të gjithëve.

Në verën e vitit 1961 klima letrare në vendin tonë ishte sa e gjallë, edhe e komplikuar. Të angazhuar në luftën e madhe që bënte populli e Partia për përballimin e bllokadës së re revizioniste, që porsa kishte filluar, forcat krijuese ishin në një aktivitet të plotë. Ishte e natyrshme që në këto kushte, kur kërkoheshin rrugë të reja zhvillimi për ta bërë letërsinë tonë edhe më shumë të lidhur me problemet e kohës, të kishte mjaft debate e polemika, disa herë të mprehta.

Klima letrare u komplikua nga disa keqkuptime që lindën gjatë debateve lidhur me traditën dhe novatorizmin në letërsinë shqipe të realizmit socialist. Polemika, e cila shpërtheu edhe në shtypin letrarë, kishte rrezik të çonte  drejt ndarjes artificial të shkrimtarëve në të rinj e në të vjetër, gjë tepër e dëmshme, sidomos në kushtet ku po ndodhej vendi ynë, kur më tepër se kurrë kërkohej forcimi i unitetit.

Në një atmosferë të tillë, në korrik të vitit 1961 në Tiranë u organizua një mbledhje e madhe e gjithë forcave krijuese. Mbledhja do të ishte vendimtare për t’i dhënë zgjidhje apo një zhvillim të mbarë debatit që po vlonte prej kohësh. Por mbledhja merrte një rëndësi edhe më të madhe, sepse në të asistonte shoku Enver Hoxha.

Mbledhja u bë në një nga sallat e Universitetit të Tiranës. Në një pjesë të materialeve të saj u pasqyruan ato keqkuptime e teprime që ishin shfaqur gjatë polemikës së deriatëhershme. Duhet thënë se për ne, shkrimtarët e rinj, gjendja ishte jo pak e vështirë. Nga disa autoritete të kritikës e të letërsisë u bënë shkrime disa herë të pamerituara ndaj nesh. Kishte rrezik të thellohej ndarja artificial në “ të rinj” e “të vjetër” dhe zhvillimi i letërsisë sonë të ngadalësohej prej koncepteve konservatore.

Shoku Enver, i cili asistoi në të gjitha seancat, dëgjonte me vëmendje diskutimin e secilit.

Në një nga pushimet, një shok, që ishte në presidium, më tha:

-Përse nuk flet askush prej jush? Me sa kuptova unë nga biseda e tij në pushim, shoku Enver dëshiron t’ju dëgjojë edhe ju të rinjve.

Këto fjalë sikur më hoqën në çast një farë mpirje që më kishte zënë gjatë kësaj mbledhjeje. Nxora një letër dhe fillova të përgatitem me shpejtësi.

Në seancën e pasdites kërkova fjalën. Isha i pari që po flisja nga “të rinjtë” dhe merret me mend që auditori priste me interes se si do t’ju përgjigjeshim ne shumë kritikave që u bënë.

Në kohën që zura vend për të folur përpara mikrofonit, shoku Enver, i cili me siguri e kishte kuptuar tronditjen shpirtërore të shkrimtarëve të rinj në këtë mbledhje, tha:

-Ja, tani t’ju dëgjojmë edhe juve. Jeni të rinj. Por jeni të pjekur.

Fjalët e tij ma dhjetëfishuan guximin dhe unë jo vetëm e lexova diskutimin me zë të vendosur, por aty për aty, i nxitur nga inkurajimi i tij, shtova mjaft fraza që nuk i kisha të shkruar.

Pas meje folën edhe të tjerë. Shoku Enver vazhdonte të dëgjonte me vëmendje çdo diskutim. Tani ai dhe gjithë mbledhja kishte dëgjuar të dy palët polemizuese. Duhet thënë se teprime dhe keqkuptime kishte nga të dy anët, edhe nga ne “të rinjtë”, por, megjithatë, nuk mund të thuhej se të dy palët kishin të drejtë ose të dy palët kishin gabim. Dikush kishte në thelb të drejtën e dikush jo.

Ishte pikërisht ky thelb që kapi në mënyrë të shkëlqyer shoku Enver në fjalimin e tij që pritej me padurim. Ai bëri një zbërthim të thellë marksist-leninist problemit, foli për raportin dialektik midis traditës dhe novatorizmit, shpjegoi se shkrimtarët e rinj s’ka si të kenë interesa të tjera nga ato që popullit e të Partisë, se ata janë të lidhur me vendin e me kohën, dhe se ndarja në “të rinj” e “të vjetër” nuk i shërben askujt.

Fjala e shokut Enver pati një efekt të jashtëzakonshëm në gjithë jetën letraro-artistike. U shpërndanë menjëherë keqkuptimet që kishin lindur gjatë debatit, u lanë mënjanë etiketat e koa që i kishin vënë njëri-tjetrit, u kuptuan se shumë se shumë problem të ngritura në valën e polemikës ishin fiktive dhe se gjithë shkrimtarët, të rinj e të vjetër në moshë, punonin për një qëllim.

E çliruar kështu, në saj të ndërhyrjes së Udhëheqësit prej një tensioni të kotë e të dëmshëm, letërsia jonë njohu me profecitë e zymta të hrushovianëve që prisnin shkatërrimin e saj. Takimi dhe fjalimi i shokut Enver me shkrimtarët e artistët në korrik të viti 1961, hyri kështu në historinë e letërsisë shqipe. Mund të thuhet me bindje se gjithë  brezi i shkrimtarëve ë viteve ’60 ia detyron lancimin e këtij fjalimi.

Kam pasur fatin ta takoj disa herë shokun Enver, në raste të ndryshme, në ditëlindje, në pushime mbledhjesh solemne apo midis dy seancash të Kuvendit Popullor. Megjithëse të shkurtra, ato më kanë mbetur të pashlyera në kujtesë, por veçanërisht i tillë më ka mbetur takimi i gjatë me të në vitin 1971, në shtëpinë e tij.

Në një ditë marsi, bashkë me time shoqe dhe vajzën e vogël, u ndodhëm atje për vizitë. Na priti shoqja Nexhmije me vajzën. Shoku Enver nuk ndodhej në shtëpi dhe ne nuk e dinim në do të kishim fat ta takonim apo jo.

Ishim duke biseduar gjallërisht, kur u hap një nga dyert e sallonit dhe në të , i gjatë dhe i qeshur, u duk shoku Enver. Meqenëse unë isha përballë derës, e pashë i pari kur hyri dhe u ngrita në këmbë, duke i habitur për një grimë bashkëbiseduesit, të cilët me siguri kanë thënë me vete: “ç’pati ky?”

Pastaj të gjithë kthyen kokat andej nga kishte hyrë shoku Enver.

-Të vij dhe unë? – tha ai duke  qeshur.- S’besoj se ju prish muhabetin.

Megjithatë disa herë, gjatë kohës që po bisedonim  dhe sa herë që më dukej se dëgjoja zhurmën e ndonjë makine, përfytyroja se si mund të vinte, asnjëherë nuk mund të përfytyroja një ardhje më të natyrshme , të gëzueshme e njerëzore.

Ai u ul midis nesh, duke krijuar aty për aty një atmosferë jashtëzakonisht të përzemërt. Na pyeti me radhë për shëndetin , e mori në prehër vajzën tonë 6 vjeçe dhe i tha, duke përdorur një fjalë të vjetër gjirokastrite:

-Ngalasëm ti, të të ngalas unë ( përqafomë ti, të të përqafoj dhe unë).

Shoku Enver më pyeti se ç’kisha në dorë kohë e fundit dhe unë i thash se kisha shtyp një roman për Gjirokastrën me titullin “Kronikë në gur”.

-Do ta lëxoj me kënaqësi, – tha ai. – Gjirokastra është pasionante dhe këtë e themi jo se jemi andej, – shtoi, duke vështruar me një buzëqeshje, ngacmuese të tjerët, – porse kështu është e vërtet. Apo jo? Por mos gaboj, ti ke botuar një tregim me këtë subjekt.

-Po- iu përgjigja. – “Qyteti i jugut”, por mendova ta zgjeroj e ta shndërroj në roman.

-Mirë ke bërë. – Ai heshti një grimë, pastaj vazdoi: – Kam dhe unë nja njëqind e ca faqe shënime për Gjirokastrën. Ta dija që po bëje roman, mund t’i jepja t’i shfytëzoje, sepse unë s’besoj se do kem kohë ta shkruaj atë libër (Ishte fjala me sa duket për librin “Vitet e Vegjëlisë”, që e mbaroi dhe e botoi disa vite më vonë).

S’dija me ç’fjalë ta falënderoja për besimin si dhe për fisnikërinë e  e këtyre fjalëve, sepse duhej të ishin tepër të rralla rastet në botë kur një autor I dhuronte aq bujarisht librin e tij të pabotuar për ta shfrytëzuar dikush tjetër.

Kur shoku Enver  më pyeti me se po merresha aktualisht, iu përgjigja se “po shkruaja diçka për prishjen me sovjetikët”.

Në të vërtetë kisha filluar punën për romanin “ Dimri i madh”, por në përgjigjen time në vend të fjalës “roman” thashë fjalën “diçka” dhe këtë e bëra pa menduar, si një mbrojte instiktive, ngaqë ende s’isha i sigurt se do ta përballoja temën e madhe, së cilës i kisha hyrë.

Për fat, apo ndoshta nga që unë i thashë fjalët nëpër dhëmbë, shokut Enver nuk i tërhoqi vëmendjen ky detaj.

-Hm, sovjetikët, – ai tha. E ke lexuar në azhanse se ç’ka thënë ditët e fundit Radio-Moska për ty? –  dhe qeshi me të madhe.

Unë e kisha lexuar dhe ishte vërtetë për të qeshur. Midis marrëzive të tjera, Radio- Moska në një nga emisionet e saj kishte thënë se gjithë shkrimtarët seriozë shqiptarë e kishin bojkotuar letërsinë dhe nuk shkruanin më në shenjë mallëngjimi dhe proteste për prishjen me sovjetikët. Për të mbushur boshllëkun e krijuar, vazhdonte Radio-Moska shteti shqiptar kishte nxitur ca pseudoshkrimtarë të rinj si një farë I.Kadare me shokë, që të shkruanin dhe botonin veprat e tyre. Që ishin aq skematike e pa kurrfarë vlere artistike, sa që u ngjanin kryartikujve të gazetave.

Nuk me kishte shkuar mendja se kjo mendjelehtësi e Radio-Moskës do të më bënte një shërbim të madh e të papritur : hapjen prej shokut Enver të bisedës se çfarë kishte ndodhur në Moskë dhjetë vjet më parë.

Pas të qeshurës ai u mvrenjt dhe tundi kokën ngadalë, sit ë thërriste një kujtim jo të këndshëm.

Pastaj ndërsa pinte kafenë, filloj të fliste me një ton të ndryshëm nga ai që kishte folur gjer atëherë, të rëndë e të menduar. Ai foli për udhëtimin e tij në Moskë atë dimër të paharruar dhe për disa nga takimet e tij me “hrushovianët”, duke bërë krahasimin e tyre me takimin e parë me Stalinin. Pastaj tregoi një episode me Kosinginin në darkën e Kremlinit, në prag të mbledhjes dhe kalimthi diçka për vilën ku ishte  rezidenca e delegacionit tonë, për “vizitat” e mysafirëve të natës, mikojanit, Torezit e të tjerë.

Do të dëshiroja që ai të fliste me orë të tëra për këtë, po për fat të keq ëndrra ime për të dëgjuar sa më tepër hollësi nga ngjarja monumentale, personazh qendror I së cilës ishte ai vetë, qe e shkurtër. Shoku Enver hapi një bisedë tjetër, dhe unë s’pata guxim ta pyesja për Moskën.

Më vonë, gjatë  procesit të punës për romanin unë shfrytëzova gjallërisht arkivat, u njoha me dokumentet e Partisë, me procesverbalet e Mbledhjes së Moskës, si dhe me dëshmitë e ndryshme të personelit, sidomos të fjalimit të shokut Enver, të porosive, shënimeve të tij në marxhinalet e faqeve, të kurbuara lart ose poshtë për arsye të ngushticës së vendit, të cilat u ngjanin degëve  të lisave që i lëkund stuhia. Dhe vërtet në të gjitha ato fjalë, replika, rreshta e shënime ndihej fuqishëm stuhia e kohës.

E megjithatë duhet ta them se biseda e rastësishme e shokut Enver më dha mua si shkrimtar diçka të pazëvendësueshme nga asgjë tjetër për romanin që po shkruaja. Krejt atmosfera e pjesës së dytë të veprës me nëntitull  “Mysafirë në kështjellë”, vizioni i përgjithshëm i saj, ngjyrat, simfonizmi, tragjizmi dhe pasha e saj, e kanë zanafillën e tyre te ajo bisedë e udhëheqësit. Në bisedën e tij kishte një kolorit të jashtëzakonshëm: me një frazë apo nënvizim ai jepte rrëzëllimin e llampadarëve të festës mbi darkën e Kremlinit, apo hijet tinëzare mbi fytyrën e Mikojanit, qetësinë monumentale të darkës me Stalinin apo komicitetin e figurës së Hrushovit. Dhe mbi të gjitha bisedat e tij, sado e rastit të ishte, ngërthente fuqishëm gjithë dimensionet e dramës.

Më vonë, kur puna për romanin po avanconte, disa shokë të mi shkrimtarë më sugjeruan të kërkoja mundësinë për një takim me shokun Enver, por unë nuk guxova ta bëj këtë; kisha  gjithmonë druajtjen se mos nuk e mbaja dot premtimin për të realizuar një vepër që të ishte e denjë për ngjarjen e madhe, por kisha dhe një arsye tjetër, edhe më të rëndësishme. Unë kisha punuar në shtyp letrar dhe e dija se shoku Enver e kishte ndaluar në mënyrë të prerë të shkruhej për figurën e tij. Në qoftë se unë do të arrija të realizoja një takim me të për veprën që po shkruaja, ç’do të ndodhte sikur ai, gjatë bisedës, të merrte vesh se unë e kisha atë personazh qendror historik në romanin tim? Ai do ta ndalonte një gjë të tillë dhe kjo do të ishte një katastrofë për romanin tim.

Po le të kthehem te takimi me shokun Enver.

Pas bisedës për Moskën, ra fjala për fuqinë shpirtërore të popullit tonë dhe për lashtësinë e tij. Më pyeti nëse e kisha lexuar një libër të francezit Zaharia Majani për etruskët dhe gjuhën shqipe, dhe kur unë i thashë se e kisha dëgjuar, por nuk e kisha lexuar më tha se do ma jepte. Dërgoi dikë ta merrte duke I thënë:

-E kam lënë sipër oxhakut.

Biseda u bë prap e lirë dhe e gëzueshme dhe një çast u kthe përsëri te Gjirokastra, te Sokaku i të marrëve, që ishte ndoshta rruga e vetme në botë me këtë emër dhe që ne e njihnim aq mirë, si dhe plakat e mençura, në kundërshtim me emrin e sokakut, të shtëpive gjirokastrite.

-Vetëm nga një tregimet e tyre për mënyrën e ndriçimit të shtëpive, për futjen e vajgurit apo evoluimin e llampave mund të nxjerrësh përfundimin interesant të karakterit social-ekonomik, – tha shoku Enver.

I habitur dëgjova të fliste për to, në një mënyrë  që nuk e kisha lexuar asgjëkundi.

(Pasi u ktheva në shtëpi dhe shënova në një fletore gjithçka që dëgjova prej tij për ngjarjen e Moskës, në një fletë të veçantë shënova “ Projekt për një novelë. Në formë kronike. Vajguri, kripa, jetët, vdekjet, gjygjet, ekonomia, breznitë”. Ishte bërthama e novelës që shkrova më vonë “Breznia e Hankonatëve”, e cila ishte veçanërisht e dashur për mua, veç të tjerash, edhe për historinë e gjenezës së saj).

Kishim ardhur për një vizitë të shkurtër pasdite  dhe ora po shkonte 8.30. megjithëse kishim  dëshirë të madhe të rrinim ende, ne morëm leje të largoheshim . Para se të iknim shoku Enver na dhuroi gjithashtu librin e Zaharia Majanit “ La fin du mistere estrusque”. Ishim në këmbë në çastin që do të ndaheshim kur ai tha shoqes Nexhmije:

-Shko në bibliotekë dhe zgjidh diçka tjetër.

Shoqja Nexhmije u kthye pas pak me veprat komplete të Balzakut në frengjisht.

-O, e mushe me Balzak!- bëri shaka shoku Enver.

Ishte shakaja e hollë e njeriut të informuar në mënyrën më të plotë për diskutimet që bëheshin kudo në botë  lidhur me raportin midis letërsisë realiste të shekullit XIX dhe asaj bashkëkohore, diskutime në të cilat Balzaku ishte në qendër  të kundërvënieve dhe që nuk kishin kaluar pa një farë jehone edhe te ne.

Duke ju falënderuar për librat e dhuruar, unë i thashë shokut Enver se pavarësisht se isha shkrimtarë bashkëkohor, e pëlqeja shumë Balzakun.

-Po si do t’i ngrini gjithë këto libra?- tha shoku Enver kur po ndaheshim. Ai iu drejtuar shoqes Nexhmije:- Shiko për një makinë për t’i çuar mysafirët gjer në shtëpi.

Këto ishin çastet e fundit nga ky kujtim i paharruar.

Ismai Kadare

“Kujtime për Enverin”

Tiranë, 1988

Letër Lulzim Bashës

Zoti Lulzim Basha,

I shqetësuar seriozisht, si shumica e shqiptarëve brenda dhe jashtë vendit, po ju dërgoj këtë letër të hapur, me shpresë se ndoshta mund të ndihmojë në zgjidhjen e kolapsit të papritur në të cilin është gjendur jo vetëm shteti, por gjithë kombi shqiptar.

S’është nevoja të zgjatem këtu për pasojat e rënda të këtij kolapsi, që nis prej tronditjes së demokracisë dhe kalendarit të jetës së brendshme, gjer te rreziku i izolimit të ri të vendit, çka do të ishte fatale sot për të dy shtetet shqiptarë në Ballkan.

Nisur nga kjo, shpresoj se do ta kuptoni drejt mesazhin tim, i cili nga këndvështrimi i klasës politike shqiptare mund të duket i gabuar politikisht, strategjikisht, taktikisht etj.,etj. por nga një tjetër pikpamje, nga interesat e larta tê vendit, të republikës dhe të kombit do të ishte i drejtë dhe i saktë.

Si politikan dhe si zyrtar ju jeni gjendur kohët e fundit, në qendër të një cikloni, i cili jo vetëm mund t’ia mbyllë rrugën përparimit të kombit shqiptar, por ta kthejë atë shumë vite prapa në histori. S’është nevoja këtu t’ju kujtoj se sa e pandreqshme dhe e pafalshme do të jetë kjo mbrapështi.

Nisur nga kjo, në kushtet e një fitimi ose të një humbjeje fare të paqartë, do t’ju propozoja një gjest , që, sot për sot është i rrallë, gati i përjashtuar nga jeta politike shqiptare: tërheqjen nga kandidimi për kryetar bashkie.

Nuk e kam vështirë të marr me mend , në këtë rast, reagimet e militantëve të krahut tuaj politik. E bashkë me të, hamendjet, dyshimet e gjithë britmat rituale. Do t’ju thoshja se prej kohësh ato s’më bëjnë asnjë pêrshtypje. Ndërkaq, meqenëse kanë lidhje me një pjesë të popullit shqiptar, do të doja t’ju jepja thelbin e mesazhit tim: Me këtë propozim, pavarësisht se si do ta kuptoni, unë ju nderoj.

Që të jem i saktë gjer në fund, do të shtoja se kjo nuk është çështje preference për ju, çështje afërsije etj. Dhe aq më pak nuk është sfidë ndaj kundërshtarit tuaj politik. Propozimi për tërheqje mund t’ia bëja secilit prej jush, por mendova se tërheqja do të ishte më e lehtë për ju që jeni në pushtet, sesa për tjetrin, që është shef i opozitës.

Prej kohësh jam i paanshëm dhe ky qëndrim më shume se ndonjë meritë apo mosmeritë e imja, ka të bëjë me profesionin tim. Për shkrimtarin gjithë bashkëkombasit janë, në radhë të parë, lexuesit e tij, ndaj ai e ka vështirë të jetë me njerën gjysmë kundër tjetrës. Ky vizion dikujt mund t’i dukej egocentrizëm prej shkrimtari, por nëse kjo do të gjykohej e fajshme, do ta pranoja këtë faj apo këtë cen gjenetik.

Duke ju propozuar tërheqjen prej kandidimit, desha t’ju kujtoj se gjeste te tilla janë të njohura në historinë e pjesës më të emancipuar të njerëzimit. Janë të njohura dhe te çmuara si gjeste të mëdha tërheqja nga një këmbëngulje, nga një post, nga një dyluftim, madje nga një fron, nëse këmbëngulja , posti, dyluftimi apo froni shkaktojnë fatkeqësi. Desha t’ju kujtoja se themeluesi i shtetit shqiptar, I.Qemali, më 1912 , ka qenë njëkohësisht themeluesi i dorëheqjes shqiptare, kur me gjestin e tij madhështor, pas kërkesës së fuqive europiane, u tërhoq nga posti i vet, për të mirën e Shqipërisë.

Mendoj se Shqipëria nuk duhet t’i harrojë këto shenja të mëdha të qytetërimit të saj. Ajo duhet t’i kultivojë ato, të tregojë se nuk është një shtet tribal, por shtet europian demokratik, pjesë e familjes më të emancipuar të kombeve. Ajo duhet të tregojë se është në gjendje, se mundet, se duhet te jetë anëtare e denjë e familjes.

Gjesti i juaj do të jetë një mesazh emancipimi dhe shprese për brezin e ri shqiptar, duke pêrfshirë edhe atë të politikanëve. Cdo gjest i tillë, përpara se tê nderojë një politikan, një krah apo një stinë të politikës, na nderon të gjithëve.

Jemi mësuar me shprehjen “turp i përbashkët”, që mirë a keq, e kemi perjetuar gjatë shume viteve, por rrallë herë me shprehjen tjetër : “nder i perbashkët”.

Le të shpresojmë se do të vijë edhe koha e saj.

Miqësisht, me shpresë,

Ismail Kadare, shkrimtar

Paris, 21 maj 2011

Drama e një lideri

Dramaturgjia përbën pjesën më të papërfillshme në letrat shqipe. Nga ana e saj, jeta teatrale nuk ka shkëlqyer kurrë në këtë zonë të Ballkanit. Shqipëria është i vetmi vend në Europë, që nuk ka ende një ngrehinë teatri, të denjë për këtë emër.

Teatri Kombëtar i sotëm, ish-Teatri Popullor i kohës së komunizmit, i cili quhej dikur kinema “Kosova”, nuk ka qenë veçse një ndërtesë e përkohshme, nga ato që ushtria italiane i përdorte për zbavitjen e trupave të saj. Për një habi, që në pamje të parë ngjan e pashpjegueshme, faktorët proteatrorë në Shqipëri janë të barabartë me ata kundërteatrorë.

Duket sikur nga përplasja e tyre nuk mund të kishim veçse këtë tokë të askujt. Ndër rrethanat që mund t’i jepnin shtysë të ndjeshme teatrit shqiptar, dallohen tri kryesoret.

E para, vendi i shqiptarëve, që prej mijëra vitesh është fqinj me atë të grekëve, trualli ku lindi teatri antik. Për nga gërmadhat e moçme teatrore, Shqipëria është ende sot një nga vendet më të pasura në kontinent.

E dyta, doket shqiptare, qoftë të gëzueshmet, qoftë të përzishmet, kanë një ngjyrim të theksuar teatror.

E treta, vetë tipologjia e njeriut shqiptar, gjestet, e folura, dëshira për t’u dukur, etja për lavdi, për publik e për duartrokitje, e afrojnë atë… më shumë nga teatri se nga pragmatizmi i jetës. Faktorët e kundërt me këto nuk kanë qenë as më të paktë e as më të dobët.

Në pesë shekujt e sundimit osman, në mos ndalimi i plotë i teatrit, armiqësia e shtetit turk ndaj tij, bëri që shtetasit e perandorisë të largoheshin nga trazimet që jepte skena. Gjysmë i ndaluar, teatri pati një zhvillim fare të druajtur vetëm atëherë kur Turqia ndihej e detyruar t’i bënte lëshime Europës dhe europianizmit. Vendet nën pushtim zakonisht nuk kanë teatër. Mungesa e jetës shoqërore, e institucioneve dhe pasioneve partiake, e jetës parlamentare, e tribunave dhe përplasjes së ideve, e fushave dhe proceseve të mëdha, së fundi, mungesa e shtypit të lirë, e gjithë këtyre burimeve të teatrit, kjo mungesë, pra, bëri që tundimi teatror të mos këndellet asnjëherë.

Koha çerekshekullore e dy mbretërive shqiptare, me një rend republikan midis, ishte e pamjaftueshme për të davaritur përgjumjen e një nate pesëshekullore. Ideja e Fan Nolit për të përdorur drama të tilla si “Jul Cezari” i Shekspirit ose “Armiku i popullit” të Ibsenit, si ushqim zëvendësues, në mungesë të dramaturgjisë shqiptare, ishte e fisme si ide, por iluzore në thelbin e saj.

Si të mos mjaftonte kjo mbrapshti, pikërisht kur po vinte koha e zgjimit të vërtetë, mbi teatrin shqiptar ra një fatkeqësi e re: faktori komunist. S’gjante me përgjumje, përkundrazi shoqërohej me lodërti dhe zhurmë festash e olimpiadash, por, në të vërtetë, ishte më e keqe se gjumi.

Ndërsa gjithë letrat shqipe i ruajtën teoritë varfëruese të realizmit socialist, heroin pozitiv zotërues, urrejtjen klasore, klimën e hareshme drejtpeshuese, e të tjera marrëzi të ngjashme, teatri ishte ai që do të rrëzohej përfundimisht prej tyre. Si lojtar në skenë përpara sallave, të cilat syrit dyshues të shtetit i ngjanin si salla të mundshme mitingjesh kundër tij, teatri iu nënshtrua një censure paranoje.

Për të dhënë veç një shembull, mjafton të përmendim teorinë e mungesës së konfliktit, asaj që i hiqte teatrit dhe mundësinë e fundit të ballafaqimit, qoftë edhe në mënyrë fare të druajtur, të mendimeve disi të ndryshme. Një nga marrëzitë më të mëdha ishte zotërimi i heroit pozitiv, i cili u bë aq i mërzitshëm e i bezdisshëm, saqë në krahasim me të personazhet negative, pijanecët, horrat, kumarxhinjtë, borgjezët e rrëzuar plot vese, ngjanin më tërheqës se pozitivët, duke rrezikuar të bëhen model për spektatorët.

Nga frika e një gjëje të tillë, u shpik teoria e radhës, që në teatër konflikti midis “të mirëve e të ligjve” të zëvendësohej me një tjetër, atë të konfliktit të “mirit” me “më të mirin”! Ishte një nga shenjat që jo vetëm të ashtuquajturit art socialist, por gjithë rendit, po i vinte fundi. Në fundajën e varfër e të pikëllueshme që u përmend më lart, nuk mund të kishim veç një prodhim të varfër teatror.

Nuk ishte e rastit që drama e parë shqipe u shkrua jashtë Perandorisë Osmane, nga arbëreshi Françesk Anton Santori, aty nga mesi i shekullit XVIII. Ashtu si nuk qe e rastit që një nga dramat e rralla të mëvonshme, “Izraelitë e filistinë” e Fan Nolit, siç e tregonte titulli, ishte tepër larg jetës shqiptare.

Më pas, dy komeditë e Andon Zako Çajupit, “Pas vdekjes” dhe “Katërmbëdhjetë vjeç dhëndër”, të vetmet që vazhdojnë të luhen gjer në ditët tona, arritën të sjellin në skenë diçka nga jeta shqiptare. Pjesë teatrale patriotike, shpesh sentimentale, disa herë me subjekte antike, si ato të Ethem Haxhiademit, e krahas tyre drama moralizonte dhe pjesë teatrale me subjekte edukuese, emancipuese e fetare, si ato të shkrimtarëve katolikë veriorë, ndër të cilat “Juda makave” e At Gjergj Fishtës, ishin të pamjaftueshme për të siguruar klimë të vijueshme të jetës teatrore.

Në këtë tablo të paktë e manastirore është e kuptueshme që kërkesat e ligjshme për një dramaturgji të nivelit të lartë vetvetiu zbehen. Është kjo një arsye më tepër që t’i gëzohemi ndoshta më tepër se ç’duhet zbulimit të dorëshkrimit të një drame, zbulim që në kushte të tjera të një zhvillimi normal të artit teatror do të kalonte ndoshta jo fort i vërejtshëm.

Është fjala për dramën “Foleja kombëtare” të Mid’hat Frashërit, personalitet i shquar i jetës kulturore dhe politike shqiptare, bir dhe nip i familjes së madhe të Frashërllinjve. Është një rast i qartë kur personazhi e kapërcen dukshëm veprën e vet, në këtë rast dramën e vetme që e ka lënë në dorëshkrim. Kur një shkrimtar kthehet në lider, ose anasjelltas, lideri bëhet shkrimtar, gjithmonë krijohen probleme. Me Mid’hat Frashërin, alias Lumo Skëndo, çështja është më e ndërlikuar.

Prozator me talent të spikatur, shkrimtar fin, autor, ndër të tjera, i librit me tregime dhe novela “Hi dhe shpuzë”, si dhe i kujtimeve për një udhëtim të vitit 1915 në Zvicër, pamjet e së cilës i ripërtërijnë ëndrrën e vjetër të rilindësve për ta parë atë vend si model i ardhshëm i Shqipërisë europiane, Mid’hat Frashëri ka dallgëzuar disa herë nga letërsia në politikë, dhe anasjelltas, gjersa e ka lënë këtë botë në moshën 69-vjeçare.

Për vdekjen e tij misterioze, në një hotel në Neë York, më 1949-n, gjithmonë e më tepër shtohen dyshimet se ka qenë një vepër e zbulimit të fshehtë sovjetik për llogari të aleatit të tij, Shqipërisë komuniste. Në këtë rast, do të kishim të drejtë të thoshim se nga dy pasionet e tij në jetë, ishte politika ajo që ia mori jetën, në kohën që letërsia i dha një jetë të dytë. Ndërsa vepra e tij letrare në prozë ka zënë vend në fondin e thesarit shqiptar të letrave, drama “Foleja kombëtare” nuk ka qene veçse një incident, aspak me kuptimin e keq të fjalës.

Ai vetë duhet ta ketë gjykuar si të tillë, përderisa nuk e ka botuar, por as asgjësuar. Më tepër se një dramë, është drafti i një drame, një synim, një skicim, një ngrehë paraprake për pjesë teatri, e lënë në kantier, siç u ndodh shpesh njerëzve të letrave. Në fund të fundit, mund të merret si një peng apo qortim ndaj dramaturgjisë së kursyer shqiptare, që gati dy shekuj pas dramës së parë shqipe, ende s’ka qenë në gjendje të japë një pjesë të madhe teatri, nga ato që skenat e çdo vendi e presin gjithmonë me padurim.

“Foleja kombëtare”, ndonëse e pakryer si vepër, zgjon interes për një vlerë gjithmonë të çmuar në art: synimin për përmasa të mëdha. S’është vetëm rrokja e dy trazimeve themelore të jetës shqiptare për gati një shekull, ndriçimi përmes dijes dhe arsimit të kombit në mënyrë paralele, për meshkujt dhe për femrat, as për listën tepër të lartë e të fisme të personazheve, duke nisur nga Naim Frashëri, At Gjergj Fishta, Lef Nosi, Jani Vreto, Pashko Vasa, Sami Frashëri, sulltani turk, motrat Qiriazi, ministri i Jashtëm turk, etj. për të përfunduar te pjesa e pafisme, si spiuni shqiptar Halil, që spiunon Naimin te ministri i Brendshëm turk, etj..

Është fjala për trajtimin dramatik të gjithë kësaj lënde në horizont të gjerë, të njohur tepër rrallë, për të mos thënë të panjohur për teatrin ballkanik. Është fjala për skenat, ai ajo e aktit të parë, ku autori, natyrshëm e pa asnjë kompleks, vendos përpara nesh dy personazhe, që për nga qëllimet janë më të largët se dy planetë: sulltanin turk Abdyl Hamitin dhe poetin shqiptar Naim Frashëri.

Dialogu midis tyre është mëse befasues e paradoksal. Sulltani e paralajmëron, më saktë, e kërcënon Naim Frashërin, se përgjegjësia për trazimet, që mund të sjellë çelja e shkollave shqipe, do t’i bjerë atij si një nga zyrtarët më të lartë të censurës perandorake! (Diçka aspak e shpikur prej autorit-nip o poetit të madh.) Që Mid’hat Frashëri e hodhi për herë të parë, e me sa duket të fundit, këtë dëshirë të tij teatrore në vitet ’30, dëshmonte se dy çështjet që do të përcaktonin fatin e mëtejshëm të kombit: shkollat shqipe dhe emancipimi i gruas shqiptare (të dyja të zhytura në terr prej osmanllisë) ishin ende problemet e ditës, madje do të vazhdonin të ishin të tilla në të ardhmen.

Mid’hat Frashëri, i fajësuar me gjithë koleksionin e akuzave, të cilat njeriu shqiptar, për fat të keq, i përdor aq bujarisht, i himnizuar me koleksionin tjetër, të kundërtin, si “gjeni i kombit”, që njeriu shqiptar, përsëri për fat të keq, i përdor aq kopracisht kur duhet, e aq pa vend kur nuk duhet, ka shfaqur disa herë parashikime me të vërtetë profetike. Sikur ta ndiente nga do t’i vinte jo vetëm fatkeqësia e re kombit shqiptar, por atij vetë, vdekja, ishte i pari njeri në botë që gjeti një fill bashkues midis ngjarjeve të 1917-s në Rusi dhe rebelimit proturk të Haxhi Qamilit në Shqipëri, katër vite më parë, më 1914, duke e quajtur këtë rebelim një lëvizje bolshevike.

Si një paralajmërim ndëshkimi për atë profeci, dy vite përpara vrasjes në Neë York, armiku numër një i Frashërit, shefi i komunistëve shqiptarë, shkroi të vetmen sprovë historike kushtuar Haxhi Qamilit, ku, në kundërshtim të plotë me gjithë mendimin shqiptar, e himnizonte të çmendurin mizor nga Sharra, që në zhurmën e daulleve dhe ulërimave “Dum Babën!” (lexo Sulltanin), kërkonte kthimin e Shqipërisë nën sundimin osman. Kjo kundërvënie e dy personazheve rrotull psikopatit turkofil, ishte kuptimplote. Ajo dëshmonte se sundimi osman në Shqipëri ishte më keq se një sundim ushtarak.

Ajo dëshmonte synimin osman, jo thjesht për ta mbajtur të sunduar Shqipërinë, por për ta zhbërë si të tillë. Turqizmi i popullit shqiptar ishte projekti më i lemerishëm me të cilin atij i ra fati të ndeshet. Për fat të keq, mekanizmat mbrojtës të tij nuk u treguan të aftë për të shmangur plotësisht të keqen. Për vizionin otoman, ndër popujt e Ballkanit, populli shqiptar ishte ai që ndërkaq kishte vdekur. Ai përftohej si turk, por, ndërkaq, nëse kërkonte identitetin e vet, ndëshkohej egërsisht si turk i pabesë.

Një pjesë e tragjedisë shqiptare ishte pikërisht interpretimi i keq i statusit të tij. Në vjershën e dëgjuar “Jam turk, ehamdulila”, poeti Esad Mekuli e shpallte me dëshpërim këtë nyjëtim dramatik, ku kishte ngecur ende si në kurth njeriu shqiptar. Shumë njerëz bënin pyetjet: Përse Shqipërisë i shkojnë punët mbrapsht? Përse për të tjerët po zbardhte liria, e për Shqipërinë jo? Rilindja shqiptare, bashkë me pararendësit dhe pasrendësit e saj, e kapi hijen e vdekjes që po i vërtitej kombit.

Robëria e gjatë po pillte filozofinë e robërisë, ngadhënjimi i së cilës do të ishte shumë herë më fatal se robëria vetë. Shkrimtarët veriorë Budi, Bardhi, Bogdani, më pas arbëreshët me De Radën në krye, e fill pas tyre vargu i vetë rilindësve, të herët a të vonë, si Naimi, Mjeda, Çajupi, Fishta e gjer te Noli, u ranë gjithë kambanave që duhej të zgjonin shqiptarët, për t’i ngritur kundër robërisë, por sidomos kundër filozofisë së saj. Për aksionin e saj dëshpërimisht solemn, Rilindja shqiptare solli në Shqipëri fantazmën e dëbuar, Gjergj Kastriotin, të cilin Europa, për fatin tonë, na e ruajti, jo vetëm në shesh dhe rrugët e pagëzuara me emrin e tij, por edhe në kujtesën e saj. Mid’hat Frashëri ishte njëri nga rilindësit që jetoi të tria kohët, atë të sundimit osman, të Shqipërisë së pavarur dhe fillimin e komunizmit.

Ishte ky i fundit që bëri atë që nuk arriti dot ta bënte osmanllia, asgjësimin e tij. Koha e Republikës së Nolit dhe ajo e Mbretërisë së Zogut, e para mjaft e shkurtër, e dyta jo aq e gjatë sa do të duhej, ndonëse në kundërshtim me njëra-tjetrën, në shumë gjëra u bashkuan në një pikë themelore, njëmendësimin e ideve të Rilindjes shqiptare dhe testamentin e Gjergj Kastriotit, thënë ndryshe, nxjerrjen e tyre nga statusi idealist e romantik dhe vënien në themel të institucioneve, të strategjisë filozofike dhe politike të shtetit shqiptar. Për fat të keq, koha e pavarësisë ishte e shkurtër për t’ia lënë vendin periudhës groteske të varfërisë, terrorit dhe izolimit komunist. Pyetjet: përse Shqipëria vazhdon të jetë e pafat; përse të tjerët ecin e ajo ngec; bëheshin tani me të njëjtin pezm fatalist, ndonëse për një tjetër fatkeqësi. Ato pyetje do të përsëriteshin më pas, atëherë ku s’do të duhej, pas rënies së komunizmit.

Ato vazhdojnë të bëhen sot, jo vetëm nga mendjet elitare, por nga shumica e shqiptarëve, gjithkund ku ata ndodhen. Përgjigjet për to janë të ndryshme dhe kjo është e kuptueshme. Pas dy robërive, aq pranë njëra-tjetrës, vizioni shqiptar i botës mbetet ende i turbullt dhe kaotik. Midis përgjigjeve është njëra që gjithmonë e më shpesh përsëritet, më ndrojtur në shtyp, por fare haptas në internet. Në Shqipëri punët do të shkojnë gjithnjë e më mbrapsht përderisa në qendër të Tiranës nuk do të hiqet shtatorja e Skënderbeut për t’u zëvendësuar me atë të Sulltan Muratit.

Ngjan e pabesueshme, por këto fjalë të një ripohuesi nga Shqipëria, hulumtuesit mund t’i gjejnë jo më larg se tre muaj më parë. Një tjetër ripohues, këtë herë nga Kosova, shkruan e zezë mbi të bardhë, se “antishqiptari Gjergj Kastriot Skënderbeu është protagonist kryesor i historiografisë komuniste”. Dhe më poshtë: “i futur në tekstet e historisë prej komunistëve”.

Emri i këtij ripohuesi është H. Ferraj dhe sa ç’ishte e madhe habia për mashtrime të tilla, po aq, në mos më shumë, është habia tjetër se ky ripohues paska përkrahje në rrethet universitare e gjysmëzyrtare në Shqipëri. Ky e të tjerë si ky, duke abuzuar me lirinë kaotike, shpesh karikatureske shqiptare, guxojnë të hedhin mendimin se regjimi i egër komunist shqiptar ishte i tillë ngaqë u projektua në bazë të orientimit të rilindësve shqiptarë! Për të mos u zgjatur me këtë barbari shembujsh, po e mbyllim me fjalët e një tjetër ripohuesi, prapë nga Kosova, që bën paralajmërimin se të sulmosh Perandorinë Osmane sot është njëlloj si të sulmosh miqtë tanë amerikanë që çliruan Kosovën! Ç’të thuash për këtë nostalgji të ringjallur befas, një shekull pas ikjes së osmanëve?

Ta quash groteske, tragjike, komike… natyrisht mund ta quash kështu, madje mund të gjesh edhe cilësime të tjera më të thekura, por kjo nuk e shpjegon dukurinë. Të thuash se po t’i përmbaheshe programit të Rilindjes, Shqipëria jo që s’do të bëhej kurrë komuniste, por do të ishte prej kohësh një shtet model në Bashkimin Europian. Të thuash se i ashtuquajturi “mit” i Skënderbeut, u ngrit prej të vetmes ndërmarrje të përbashkët shqiptaro-europiane, qysh prej disa shekujsh, se u sublimua prej Rilindjes dhe pastaj kohës së pavarësisë, prej Nolit dhe Zogut, se komunizmi jo vetëm ishte i huaj për të, por në vitet e flirtit me jugosllavët 1946-1947, emri i heroit pothuajse u zhduk nga shtypi shqiptar.

Të vazhdosh me kronikën e asaj që mund të quhet “lufta e shtatoreve”, kur më 1968, qeveria shqiptare bëri çmos që pagëzimi i sheshit “Skënderbe” në Paris bashkë me shtatoren midis të ndalohej prej qeverisë franceze dhe Bashkisë së Parisit? Të vazhdosh me ngritjen e shtatores së shefit të komunistëve shqiptarë, njëzet hapa pranë shtatores së heroit, paralajmërimi i hapur, se Kastrioti do të zhvendosej së shpejti dhe sheshi i parë i Shqipërisë do t’i përkiste këndej e tutje, patronit të ri komunist? (Brenda tre viteve, historia do të jepte një nga mësimet madhështore të saj, kur princi mesjetar do ta shihte rivalin e vockël të tij t’i zvarritej m’u përpara syve, krejtësisht në stilin e Mesjetës). Shumëkujt mund t’i duket se të ngresh çështje të tilla, pra, të polemizosh me të çmendurit, është kohë e humbur.

Ndërkaq, të çmendurit (që në këtë rast do t’i përligjim po të ishin thjesht të tillë), vazhdojnë veprën shkatërruese, mu në sytë tanë. Në kohën që po shkruhen këto radhë, metropoli shqiptar vlon nga polemika: Ta ruajmë apo ta rrëzojmë Skënderbeun! Vetë shtrimi i çështjes është njollë e zezë për Shqipërinë. Dihet se kush do ta fitojë këtë polemikë, por vetë fakti që ajo ndodhi, që populli shqiptar, një shekull pas osmanllisë, ende guxoi ta bëjë një pyetje të tillë, është një turp për të.

Nën këtë ndriçim të keq, do të zbulojmë ndoshta më qartë atë cen që ka shtyrë nga gabimi në gabim. Polemika vulgare dhe imorale për rilindësit dhe Skënderbeun është shenjë e një sëmundjeje më të thellë, prej së cilës kombi shqiptar, nëse kërkon një të ardhme në këtë botë, duhet të shërohet.

Intelektualët që nismëtuan baltën kundër Skënderbeut dhe Rilindjes nuk janë katundarë me shallvare, që i bien daulles e klithin “Dum Babën!”. E ndërkaq, mund të thuhet se janë jo vetëm më të rrezikshëm, por më vulgarë e më pa moral se ata. Duket fyerje, natyrisht, të merresh me ata. Dhe ashtu është. Por kur ujërat e zeza vërshojnë befas, dikush duhet të merret me to. Të mësuar të nderojmë personazhe të shquar, artistë, politikanë e gra të bukura, në çastin kur ujërat e zeza shpërthejnë, ne kujtohemi për ata që përveshin mëngët e zbresin të punojnë mes tubave e veglave, e territ, atje ku nuk guxon të zbresë kush.

Duke kujtuar se po ia hedhin problemit, intelektualucët gjysmakë, ata që ushqehen kryesisht nga “Google”, merren me raportet mit-histori pa kuptuar asgjë prej tyre. Pa e ditur se konceptet mit, histori, mitizim e çmitizim janë shumë të ndërlikuara se ç’i di mendja e tyre e ngushtë. Me nocione të tilla, zakonisht dhe sidomos me raportet mit-histori është lehtë të bësh spekulime.

Përpara se të jenë kundërthënëse, ato janë plotësuese, dy vizione të botës, njëri i dendësuar jashtë mase, e tjetri, po ashtu, jashtë mase i faktuar, që mëtojnë të njëjtën gjë: të rrëfejnë botën dhe njerëzimin. Seriozë nuk janë provokatorët e këtij diskutimi, por serioz është ndërkaq, problemi. Në kohën kur Shqipërisë së sotme, familja e popujve europianë i kërkon zbardhjen e së vërtetës për regjimin e saj e të turpshëm, prej të cilit nuk ka as njëzet vjet që ka dalë, një aksion thellësisht çoroditës kërkon ta kthejë energjinë dhe vëmendjen gjashtë shekuj pas, në një hulumtim krejt të kotë.

A ka alibi për këtë çoroditje? A ka vërtetë diçka serioze për të qortuar e ndrequr në atë që është quajtur “moti i madh” i shqiptarëve? Ajo epokë, ai asnjë tjetër, është zbardhur e dëshmuar në mijëra libra e studime nga Uashingtoni në Tokio, nga Tirana, Venediku e Roma në Londër, Stokholm e Shën Petërburg. Nga kjo mizëri botimesh e faktesh del një dëshmi përgjithësisht unanime: një luftë për jetë a vdekje e shqiptarëve dhe gjithë ballkanasve kundër Perandorisë Osmane.

Një thyerje me pasoja fatale: shkatërrim fizik, kulturor, moral. Për ironi të fatit, populli shqiptar, ai që besoi se po favorizohej, pësoi goditjen më të rëndë. Ajo ishte në logjikën osmane: popullit që iu vu shenjë për t’u turqizuar. U shestuan kështu dy projekte paralele: shkombëtarizimi, që do të ndodhte në truallin shqiptar, shpërngulja masive, gjenocidi i fshehtë, që do të përfundonte në rrafshinat e Anadollit. Akti i fundit i kësaj shpërnguljeje do të ndodhte në shekullin XX, si rrjedhojë e pakteve të fshehta turko-jugosllave për të zbrazur një pjesë të Kosovës.

Ajo që më së shumti vërteton jo favorizimin, por diskriminimin shqiptar, është ndalimi i gjuhës së shkruar shqipe dhe ndalimi i shkollave shqiptare. Asnjë gjuhë tjetër dhe asnjë shkollim në Europë nuk kanë pasur një martirizim të tillë: pesë shekuj dënim. Për të mos u zgjatur, mjafton një statistikë tmerruese nxjerrë nga “Historia e shqiptarëve”, e francezit Serge Metais, botuar në vitin 2006, Paris. Tabloja e shkollimit është e pabesueshme. Më 1887, në Shqipëri kishte tre mijë shkolla. Prej të cilave, një mijë e dyqind shkolla publike turke, po aq shkolla private greke, treqind shkolla bullgare, serbe dhe vllahe, shkollë shqipe vetëm një, me drejtor Pandeli Sotirin! Pra, gati çdo gjuhë lejohej të mësohej në “perandorinë tolerante”, përveç njërës: gjuhës shqipe! …

Nga ky këndvështrim, mendimi gjenial i Mid’hat Frashërit kur e përqasi mizorinë haxhiqamiliste me atë bolshevike, e ruan ende të plotë vlerën e vet. Rrënimi i Skënderbeut, natyrshëm shfaqet këtu si synim i përbashkët i dy armiqve kryesorë të Europës, otomanizmit dhe bolshevizmit. Rrënimi i Skënderbeut është i pandarë nga rrënimi i Shqipërisë. Gjergj Kastrioti është vënë kështu në një rrethim të dyfishtë: nëse përbaltet, siç ëndërrojnë rimohuesit, problemi mbyllet thjesht. Nëse mbetet në këmbë, siç ka ndodhur e do të ndodhë përsëri, të mbetet i tillë jo si shqiptar, por me tjetër kombësi.

Kjo do të ishte, nga njëra anë, zbrazja më e madhe e Shqipërisë, e, nga ana tjetër, mbyllja e një cikli të zi për Kosovën, kur kjo e fundit, provincë e përjetshme serbe dhe djep i Serbisë, siç ëndërrohet prej sllavëve, do ta kishte të natyrshëm, sipas tyre, një kryezot serb. Nostalgjia e kohëve të fundit për osmanizmin, nostalgji që vetë Turqia e sotme, moderne dhe kemaliste do ta dëbonte, është shumë shqetësuese. Çdo vonesë në zbehjen e pastaj shuarjen e saj e bën më të zezë njollën, që ajo po i vë kësaj shoqërie. Raportet e një populli me lirinë janë shenja e parë identifikuese e tij.

Ato janë karta e parë kredenciale, e fisme apo e pafisme, me të cilën ai shfaqet përpara familjes së popujve. Flirtet e turbullta me robërinë dëshmojnë, as më pak, as më shumë, raportet e turbullta me lirinë. Një dëshmi e munguar për këtë të fundit do ta vinte kombin shqiptar në bankën e turpit si i vetmi popull në kontinent, që duke shkelur më të epërmin ligj moral të njerëzimit, e modifikoi identitetin e vet për t’ia përshtatur atë robërisë. Historia e kthyer në mit (dhe jo miti në histori) e Kastriotit ka qenë dhe mbetet një histori fund e krye pozitive, shqiptare dhe europiane. Është pjella e parë e përbashkët e Shqipërisë me Europën dhe, si e tillë, përveç që na nderon, na jep shpresë.

Ismail Kadare

Parathënie e veprës së Mit’hat Frashërit

Tiranë, 2018