Deti i Zi dhe rëndësia e tij strategjike

Për një kohë të gjatë, Deti i Zi konsiderohej në Evropë si një çështje dytësore gjeopolitike. Por që nga fillimi i luftës së Rusisë kundër Ukrainës, gjërat kanë ndryshuar. Sepse aty përplasen shumë interesa të ndryshme.

Që nga përfundimi i marrëveshjes së grurit midis Rusisë dhe Ukrainës, sulmet kundër anijeve tregtare të të dyja palëve janë shtuar. Që nga mesi i korrikut, Rusia ka bllokuar marrëveshjen, duke bombarduar gjithnjë e më shumë portet e Ukrainës dhe duke kërcënuar se do të sulmojë anijet e mallrave.

Nga ana e saj, Ukraina ka shpallur gjashtë porte në bregun rus të Detit të Zi si zonë rreziku lufte dhe po kërcënon të nisë sulme hakmarrëse kundër anijeve ruse të mallrave, cisternave dhe objekteve portuale.

Për të dyja  shtetet, Deti i Zi është në një farë mënyre porta drejt botës, rëndësia e tij strategjike dhe ekonomike është e pamasë. Por vendet e tjera bregdetare, veçanërisht Turqia, Bullgaria dhe Rumania, anëtare të NATO-s, kanë gjithashtu interesa të forta në këtë det të brendshëm midis Evropës dhe Azisë.

Rusia: Zonë me interes parësor

Rusia e ka konsideruar gjithmonë Detin e Zi si zonën e saj të ndikimit. Që nën Perandorinë Cariste dhe më vonë në kohët sovjetike, ky det ishte krahu jugor i fuqisë së madhe. Edhe sot, ajo konsiderohet si një trampolinë nga e cila Rusia mund të ushtrojë ndikimin e saj në Mesdhe, Lindjen e Mesme, Afrikën e Veriut dhe Evropën Jugore. Deti i Zi gjithashtu i jep Rusisë qasje në shtetet më të largëta në të cilat ajo është ushtarakisht aktive, si Siria apo Libia. Rusia tashmë ka bazën e saj detare në Tartous, Siri.

Zemra ushtarake e Rusisë në rajon është Flota e Detit të Zi, selia e së cilës është në Sevastopol që nga viti 1793. Qyteti port në gadishullin e Krimesë, i aneksuar nga Ukraina që nga viti 2014, është i një rëndësie të veçantë për Moskën. Në të vërtetë, ai ka një nga portet e pakta të ujërave të thella në Rusi që mund të përdoret për qëllime ushtarake, edhe në dimër, pa akull.

Konflikte të shumta rajonale, të nxitura në mënyrë të synuar në vitet e fundit, tregojnë se sa e etur është Moska për të ruajtur hegjemoninë e saj mbi rajonin e Detit të Zi. Për shembull, Rusia zotëron, sipas ligjit ndërkombëtar, vetëm rreth dhjetë për qind të pjesës së të gjithë bregut të Detit të Zi, por tani ka de facto kontrollin e pothuajse një të tretës së vijës bregdetare, pasi ka vazhduar të zgjerojë zonat nën ndikimin e saj. Në vitin 2008, Moska ndërhyri në Gjeorgji dhe krijoi dy republika besnike ndaj Rusisë dhe jo të njohura ndërkombëtarisht, duke përfshirë Abkazinë në bregun lindor të Detit të Zi; në vitin 2014, Rusia aneksoi Gadishullin e Krimesë dhe që nga fillimi i Luftës së Ukrainës në 2022, ajo ka pushtuar dhe pushtuar zona të mëdha të Ukrainës jugore, të vendosura në Detin e Zi.

Deti i Zi është gjithashtu i një rëndësie vendimtare për Rusinë në aspektin e politikës tregtare. Pjesa më e madhe e eksportit të grurit, plehrave dhe mallrave të tjera kalon nëpër portet e rajonit. Rruga tregtare e Detit të Zi po fiton gjithashtu rëndësi, pasi mundëson dërgimin e mallrave në vendet që nuk janë mbledhur ndaj sanksioneve perëndimore kundër Rusisë.

Ukraina: Rrugë jetike tregtare

Nëse Deti i Zi është një rrugë e rëndësishme tregtare për Rusinë, ai është edhe më shumë për Ukrainën. Në kohë paqeje, Ukraina realizonte më shumë se 50 për qind të totalit të eksporteve të saj përmes portit më të madh të Detit të Zi në Odesa. Kryesisht ishte drithë i destinuar për tregun botëror që dërgohej atje, deri në skadimin e marrëveshjes së drithit me Rusinë në mes të korrikut. Në të vërtetë, rajoni i Detit të Zi konsiderohet gjithashtu një nga hambarët më të mëdhenj në botë. Para fillimit të luftës, Rusia dhe Ukraina së bashku bënin 60 për qind të eksporteve botërore të vajit të lulediellit, pothuajse 24 për qind të grurit dhe rreth 19 për qind të elbit.

Fakti që Rusia dhe Ukraina po synojnë gjithnjë e më shumë anijet tregtare të kundërshtarit, lidhet drejtpërdrejt me këtë situatë. Të dyja vendet do të goditeshin rëndë ekonomikisht nga një ngadalësim i trafikut të mallrave përmes Detit të Zi. Edhe pse Ukraina, si rezultat i luftës, ka diversifikuar ndërkohë rrugët e saj të eksportit – vetëm 40 për qind e drithit ukrainas eksportohet ende përmes Detit të Zi dhe pjesa tjetër me rrugë tokësore përmes BE.

Kievi do të varet gjatë nga funksionimi i qetë i eksporteve të mallrave nga deti.

Evropa: Korridor midis kundërshtarëve politikë

Kështu, ndërsa Rusia dhe Ukraina konkurrojnë për rrugë tregtare në drejtimin veri-jug, lidhja lindje-perëndim po bëhet gjithnjë e më e rëndësishme për Brukselin. Së bashku me Rumaninë dhe Bullgarinë, BE ka dy shtete anëtare në bregun e Detit të Zi dhe Marrëveshjet e Asociimit tashmë janë lidhur me Gjeorgjinë dhe Ukrainën. Brukseli e sheh gjithnjë e më shumë Detin e Zi si një korridor të rëndësishëm për transportin e mallrave dhe energjisë midis Azisë dhe Evropës. Ndërsa Evropa dëshiron të bëhet gjithnjë e më pak e varur nga nafta dhe gazi rus, vendet prodhuese të Kaukazit, veçanërisht Azerbajxhani, po kalojnë gjithnjë e më shumë në fokus. Baku eksporton naftë dhe gaz në Evropë nëpërmjet Gjeorgjisë dhe Turqisë. Rruga përmes Detit të Zi shmang Rusinë në veri dhe Iranin në jug, duke u dhënë rëndësi të veçantë strategjike evropianëve që kanë vendosur sanksione të rënda ekonomike ndaj këtyre dy vendeve.

Prandaj NATO-ja ka gjithashtu interesa të forta sigurie në Detin e Zi.

Nga viti 1997 deri në shpërthimin e luftës në Ukrainë, NATO organizonte çdo vit stërvitje të mëdha atje. Megjithatë, vetëm tre marina të NATO-s, të Bullgarisë, Rumanisë dhe Turqisë janë të pranishme atje në mënyrë të përhershme. Kjo daton që nga Marrëveshja e Montreux, e lidhur qysh në vitin 1936, e cila i garanton Turqisë sovranitet të plotë mbi Bosforin dhe Dardanelet – e vetmja dalje nga Deti i Zi në Mesdhe. Menjëherë pas shpërthimit të luftës në shkurt 2022, Turqia mbylli kalimin për të gjitha anijet luftarake, jo vetëm për anijet ruse, kështu që ekuilibri i fuqisë së forcave detare në Detin e Zi është ruajtur që atëherë.

Turqia: Ekuilibri si objektivi kryesor

Prandaj, Turqia zë një pozicion kyç gjeostrategjik, pasi kontrollon hyrjen në Detin e Zi, edhe nëse garantohet nga traktatet ndërkombëtare. Ankaraja është partneri kryesor i NATO-s në rajonin e Detit të Zi dhe e sheh veten si një qendër tregtare midis Azisë Qendrore, Kaukazit dhe Lindjes së Mesme.

Të dy janë shumë të interesuar për status quo-në politike në rajonin e Detit të Zi: kreu i shtetit turk Erdogan dhe presidenti rus Putin.

Turqia është shumë e prirur të sigurojë rolin e saj udhëheqës në rajon përballë NATO-s. Në këtë kontekst është mbi të gjitha marrëdhënia me Rusinë ajo që është vendimtare për Ankaranë. Deti i Zi konsiderohet si në Ankara ashtu edhe në Moskë si një zonë absolutisht prioritare e interesit, një zonë strategjike. 

Turqia po monitoron me kujdes që ekuilibri i fuqisë në rajonin e Detit të Zi, i cili është zhvilluar gjatë dekadave, të ruhet sa më shumë që të jetë e mundur. Traktati i Montreux i jep Ankarasë mundësinë për të mënjanuar lojtarët e tjerë, përfshirë NATO-n, në rajonin e Detit të Zi. Dhe kjo gjithashtu funksionon në favor të Moskës./DW/