“Deti” në Hagë! A e dinë Edi Rama se cili është risku i arbitrazhit?!

Zgjidhja e kufirit detar në arbitrazh, ndonëse u konsiderua nga Kryeministri Edi Rama dhe Ministri i Jashtëm i Greqisë, Nikos Dendias, një arritje me të cilën do të jenë të kënaqura të dyja palët, historia nga tregon që as Franca dhe Zelanda e Re, e lëre më Nicargua me Namibia nuk është se u ndanë të kënaqur për të vetmen arsye, se nuk i kishin llogaritur riskun e një arbitrazhi që deshëm ne ose jo, patjetër që do të ketë ndikim politik.

Rasti Kroaci-Slloveni na mëson se Kroacia pësoi pikërisht në pozita si Shqipëria, para anëtarësimit në BE, duke mos llogaritur se gjatë procesit, kur ajo paraqiti kërkesën për tu tërhequr sepse kishte shumë parregullsi u konsiderua edhe si palë e favorizuar. Në fund, dihet që pësoi vetëm Kroacia!

Dhe ironia e fatit kroat ishte se gjykata shprehur keqardhje pse Kroacia nuk shfrytëzoi rastin që ta prezantoi në mënyrë më të plotë shqetësimin e saj dhe të përgjigjet në pyetjet e Gjykatës!

Përparësitë dhe risqet e arbitrazhit

Duhet pranuar se ka arsye të shumta pse duhet zgjedhur arbitrazhin dhe jo Gjykatën Ndërkombëtare, ku para së gjithash është fleksibiliteti i procesit, besueshmëria, mundësia e palëve që të marrin kontrollin mbi përbërjen e trupës gjykuese si dhe mundësia e ndërhyrjes së shtetit të tretë në proces. (Gray, C.; Kingsbury, B., Developments in Dispute Settlement: Inter-State Arbitration since 1945, British Year Book of International Law, Vol. 63, Issue 1, 1992, fq. 109.)

Gjithashtu duhet pranuar se trupa e arbitrazhit mund të marrë në konsideratë edhe marrëdhëniet e përgjithshme politike në mes të palëve që ndikojnë në kontestin konkret. Për këtë arsye, arbitrazhit i besohet më shumë zgjidhja e kontesteve me karakter politik për lehtësimin e ndryshimeve të duhura paqësore.

Por për këtë duhet një lidership i fortë dhe jo me një të kaluar paligjshmërie si ky  i Edi Ramës dhe Partisë Socialiste, qoftë dhe në juridiksionin vendor me qytetarët e saj shqiptarë.

Ky lidership mungoi edhe gjatë rrugëtimit, deri sa u bë publike “zgjidhja” me dërgimin e këtij kontesti para Gjykatërbitrazhit. Ndryshe, edhe Konventa e Hagës për zgjidhjen paqësore të kontesteve ndërkombëtare në Nenin 38. ka rekomandimin mbi anashkalimin e arbitrazhit nëse rrethanat e lejojnë. Marrëveshjet dypalëshe ose shumëpalëshe që parashikojnë zgjidhjen e kontesteve me arbitrazh përmbajnë edhe dispozita me karaktere të ndryshme, por ato që nuk krijojnë pasiguri janë dispozita të cilat në rastin e shpërthimit të kontestit detyrojnë palët në zgjidhjen e kontestit me arbitrazh. Nëse nuk ekziston një detyrim i tillë, palët duhet të arrijnë një kompromis me të cilin kontesti konkret do ti nënshtrohet arbitrazhit për zgjidhje, dhe i cili bazohet në marrëveshje.

Ekzistojnë marrëveshje ndërkombëtare mbi arbitrazhin si dhe klauzola të cilat në njëfarë mase heqin pasigurinë dhe garantojnë inicimin e procesit të arbitrazhit në rast se vjen deri te kontesti. Pra, marrëveshja me arbitrazhin ose klauzola në marrëveshje paraqet marrëveshjen e palëve, që do të thotë se për fillimin e zgjidhjes së kontestit me arbitrazh, i domosdoshëm është kompromisi. 

Ekzistojnë konventa të ndryshme shumëpalëshe që rregullojnë mënyrën e parashtrimit të kontestit në arbitrazh si dhe detyrimin për ndërmarrjen e hapave të caktuar në zgjidhjen e kontesteve me arbitrazh, por sa është e gatshme pala shqiptare për një nismë të tillë kur edhe rrëzimin e Marrëveshjes së firmosur Shqipëri-Greqi në Gjykatën Kushtetuese të Shqipërisë, kjo palë e bëri pa transparencë, me intriga dhe gjithçka në luftë e saj për pushtet, meqë edhe në atë kohë e gjitha mund të përfundonte në arbitrazh.

Por jemi këtu, kur Edi Rama erdhi në pushtet dhe Detin nuk e shpëtoi por e çoi në Hagë pas dështimit me negociator ordiner si Ditmir Bushati. Sot shqiptarët nuk dinë asgjë që nga Vendimi i Gjykatës Kushtetuese, vetëm nga sa janë informuar nga mediat greke dhe së fundi shpalljes së vendimit nga Edi Rama për të shkuar në Hagë.   

Duhet theksuar Konventën e Hagës për zgjidhjen paqësore të kontesteve ndërkombëtare dhe dispozitën nga Neni 38. prej nga dhe del qartë niveli i ulët i detyrimit të anashkalimit të arbitrazhit në rast të kontestit. Dispozitat nga Neni 38. përcaktojnë se do të ishte mirë që në kontestet e natyrës juridike, duke përfshirë këtu edhe kontestet mbi interpretimin dhe zbatimin e konventave ndërkombëtare, shtetet kontraktore ti drejtohen arbitrazhit aq sa lejojnë kushtet. Është e qartë se i është lënë shteteve nëse do të anashkalojnë arbitrazhin.

Akti i Përgjithshëm i rishikuar nga viti 1949 është pak më i ashpër në përcaktimin e detyrimit për t’iu nënshtruar arbitrazhit. Dispozita nga Neni 21. Përcakton se çdo kontest i cili nuk rekomandohet në zgjidhje gjyqësore dhe i cili brenda një muaji pas përfundimit të punës së komisionit për pajtim i parashikuar në Kapitullin I nuk bëhet çështje e marrëveshjes në mes të palëve do ti dorëzohet gjykatës së arbitrazhit i cili, nëse palët bien dakord do të themelohet në mënyrën e përcaktuar sipas tekstit.

Mirëpo, ekziston mundësia e rezervave të përcaktuara me Nenin 39. që me zbatimin e këtyre dispozitave përjashtohen kontestet që i takojnë kompetencave të brendshme të shtetit ndaj detyrimeve të së drejtës ndërkombëtare, marrëveshje që kanë të bëjnë me raste të veçanta siç është statusi territorial ose disa konteste tjera që i takojnë kategorive të përcaktuara qartë.

Pse këtu heshtën ustallarët që hodhën poshtë marrëveshjen që vazhdojnë ta quajnë të “Sali Berishës” nuk është e qartë, por me ose pa Gjykatën Kushtetuese, vendimi i gjykatës së arbitrazhit, pas marrëveshjes së arbitrazhit që firmos Edi Rama me palën greke, tashmë është i qartë se i jep të drejtën Gjykatës Kushtetuese vetëm të heshtë!

Dispozitat e Nenit 25. përcaktojnë se palët duhet hartojnë marrëveshje të posaçme ku duhet të përcaktojnë çështjen e kontestit dhe detajet e procesit. Në kuadër të Organizatës për Siguri dhe Bashkëpunim Evropian në vitin 1992 është miratuar Konventa  për pajtim dhe arbitrazh e cila jep mundësi për inicimin e arbitrazhit me një kërkesë të thjeshtë. Kjo mundësi ekziston vetëm në rast se të gjitha palët në kontest japin deklaratën dhe e depozitojnë duke pranuar si detyrueshme ipso facto, dhe pa ndonjë marrëveshje të veçantë të Gjykatës kompetente për pajtim dhe arbitrazh që me këtë Konventë  themelohet.

Për çdo proces arbitrazhi është e domosdoshme që mes palëve të ketë marrëveshje mbi përbërjen e gjykatës së arbitrazhit, të drejtën që duhet zbatuar dhe procesin me të cilin do të zgjidhet kontesti.

Përbërja e gjykatës së arbitrazhit

Konventa e Hagës përcakton qartë rregullat në rast se nuk ekziston dakordësimi  i palëve rreth përbërjes së gjykatës së arbitrazhit. Konventa përcakton që çdo palë emëron nga dy arbitër që më pas së bashku zgjedhin edhe kryetarin e gjykatës që është dhe gjyqtari tek; E nëse nuk arrijnë ta zgjedhin kryetarin, atëherë kjo i besohet shtetit të tretë të cilën e zgjedhin së bashku palët.

Nëse edhe me këtë rast nuk arrihet marrëveshja, çdo palë përcakton një shtet dhe ato së bashku zgjedhin arbitrin tek, pra  kryetarin e gjykatës.

Akti i Përgjithshëm për dallim nga Konventa e Hagës, e zgjedh gjykatën e arbitrazhit me pesë anëtarë, prej të cilëve palët e zgjedhin nga një,e tre të tjetërt duke përfshirë dhe kryetarin, i zgjedhin së bashku. Në mungesë të marrëveshjes, procedura është e njëjtë si  me Konventën e Hagës.

Akti i Përgjithshëm si hapin e fundit e përcakton që emërimet e duhur i krye kryetari i Gjykatës Ndërkombëtare.

Konventa e OSBE e thjeshtëson procesin e themelimit të gjykatës së arbitrazhit dhe e bënë më efikas. Secila palë emëron nga një arbitër dhe një zëvendës në Listën e arbitrave. Pas kërkesës për inicimin e procesit të arbitrazhit, gjykata themelohet nga arbitrat që janë në listë dhe këta do të jenë ex officio edhe anëtarët e gjykatës për këtë kontest.

Zyra e Gjykatës për pajtim dhe arbitrazh emëron një numër të konsiderueshëm të anëtarëve nga radhët e arbitrave në mënyrë që numri i anëtarëve që emëron Zyra të jetë më i madhe se anëtarët ex officio. Sipas Nenit 3. të Modelit të rregullave mbi procesin e arbitrazhit, pas kërkesës së njërës prej palëve që kontesti ti dorëzohet arbitrazhit ose pas vendimit që kontesti bie nën arbitrazh, palët duhet të ndërmarrin hapat e duhur me ndërmjetësim ose marrëveshje tjetër në mënyrë që gjykata arbitrazhit të themelohet me kohë.   

Nëse gjykata nuk themelohet nga arsyet nga më të ndryshmet brenda tre muajve nga dita kur dorëzohet kërkesa për inicimin e procesit të arbitrazhit ose nga dita kur është vendosur që kontesti ti nënshtrohet arbitrazhit, numrin e caktuar të arbitrave me kërkesën e cilës do pale në kontest i emëron kryetari i Gjykatës Ndërkombëtare.

Në rast se kryetari i Gjykatës Ndërkombëtare është shtetas i njërës prej palëve në kontest, emërime i bënë nënkryetari ose anëtari më i moshuar i Gjykatës i cili nuk është shtetas i asnjërës prej palëve në kontest

Pse gjithë këto detaje duhet ti dijë qytetari shqiptar?! Sepse me fillimin e procesit në këtë Gjykatë, nuk ka më “zaganjor” që ndikohet se cila parti është në pushtet, por është liria e përzgjedhjes së gjyqtarëve njëra prej karakteristika të arbitrazhit ndonëse kjo është dhe arsyeja më e madhe pse bllokohet procesi. Dhe, me qëllim të parandalimit të bllokimit të procesit janë futur shtetet e treta si neutrale që do të bëjnë emërimet e duhur ndonëse ka raste kur shtetet nuk kanë treguar gatishmëri për pranimit e detyrimeve të rrepta që ngushtojnë lirinë e tyre për përzgjedhjen e arbitrave. Kështu, problemi i vetëm ishte dhe ngelet që shtete nuk duan që të pranojnë se në një dokument universal të parashikohet mundësi e një të treti të bëjë emërimet e duhura.

Drejtësia e zbatuar

Konventa e Hagës ka dhe dispozitën në Nenin 37. që përcakton se arbitrat si gjyqtarë me zgjedhjen e palëve të marrin vendimin në bazë të respektimit të drejtësisë. Akti i përgjithshëm i lë palës, nëse dëshirojnë, tu rekomandojnë arbitrave në të drejtën që duhet zbatuar ose ta autorizojnë që të marrin vendimin në bazë të parimeve të drejtësisë.

Dispozita nga Neni 28. përcakton se nëse palët nuk e përdorin këtë mundësi ose nuk arrijnë marrëveshje, arbitrat zbatojnë rregullat nga Neni 38 i Statutit të Gjykatës Ndërkombëtare. Sipas Nenit 38. Pika 2. Statutit të Gjykatës Ndërkombëtare, Gjykata zgjidhë kontestet duke zbatuar konventat ndërkombëtare, parimet e përgjithshme të pranuara nga popujt e civilizuar duke shfrytëzuar vendimet gjyqësore si dhe doktrinën si mjet ndihmës për përcaktimin e rregullave juridike.

Shembull i arbitrazhit ku palët nuk kanë përcaktuar të drejtën për zbatim është Rainbow Warrior në mes të Francës dhe Zelandës së Re. Konventa e OSBE përcakton  që funksioni i trupës së gjykatës së arbitrazhit është të vendos në përputhje me të drejtën ndërkombëtare për ato konteste që palët i parashtrojnë.

Në arbitrazhin Cayuga Indians para trupës gjykuese që është themeluar me marrëveshjen në mes SHBA dhe Britanisë së Madhe është përcaktuar se vendimi i gjykatës së arbitrazhit nuk mund të bazohet vetëm në të drejtën por trupa gjykuese duhet të zbulojë se çfarë është e drejta dhe çfarë është liria, duke pasur parasysh të drejtësinë, drejtësinë dhe zbatimin e ndershëm,  si dhe analogjitë juridike dhe frymën që buron nga parimet e së drejtës ndërkombëtare.

Ndërkohë rasti i arbitrazhit Kroaci-Slloveni na tregon se drejtësia dhe përpjekja për drejtësi është shumë larg realitetit shqiptar. Deri në arbitrazh, Kroacia dhe Sllovenia kanë bërë përpjekje të shumta për zgjidhjen e kontesti të përcaktimit të kufirit tokësor dhe detar. Kontesti është dorëzuar në Gjykatën e arbitrazhit pas marrëveshjes së arritur në mes të Kroacisë dhe Sllovenisë më 4 Nëntor të vitit 2099 në Stockholm, dhe kalimit në parlament më 24 Nëntor 2009 të Ligjit për përcaktimin e Marrëveshjes së arbitrazhit në mes të Kroacisë dhe Sllovenisë.

Ngjarjet që i kanë paraprirë Marrëveshjes së arbitrazhit në mes të viteve 1999-2001, kur filluan dhe negociatat dypalëshe për kufijtë e dy shteteve që kishin shpallur pavarësinë nga Jugosllavia, janë larg atyre që ka zhvilluar Shqipëria dhe Greqia.

Janë krijuar Grupet e ekspertëve dhe Komisioni Diplomatik për identifikimin dhe përcaktimin e kufirit Kroaci-Slloveni që nga viti 1992 deri në vitin 1998 rezultuan pa sukses. (http://www.mvep.hr/ hr/ostalo/prestanak-arbitraznog-postupka/ (pristupljeno 12. svibnja 2018.)

Pas vitit 1998 vazhduan negociatat dypalëshe në nivel ministror, dhe dështuan në vitin 1999. Procesin e pajtimit e drejtoi vetë Ish-Sekretari i Mbrojtjes SHBA, Dr. William Perry, por u ndërprenë në vitin 1999 sepse dështuan; Për të vazhduar në vitin 2001 në mes të kryeministrave të dy vendeve, që arritën një marërveshje e njohur si Marrëveshja Raçan-Drnovshek mbi kufijtë e përbashkët.

Me këtë Marrëveshje 80 për qind e gjirit të Piranit i takoi Sllovenisë, që i mundësonte dhe daljen në ujërat ndërkombëtare ndërsa Kroacia do ta mbante kufirin detar me Italinë. Komisioni për marrëdhënie ndërkombëtare pranë Parlamentit të Sllovenisë e miratoi, por ai për Politikë të Jashtme e hodhi poshtë para se ta kalonte në Parlamentin e Kroacisë. Gjithsesi Sllovenia u pranua në BE më 1 maj të vitit 2005 ndërsa Kroacia filloi negociatat për anëtarësim me çka ndryshoi dhe rrjedha e negociatave për përcaktimin e kufirit.

Në dhjetorin e vitit 2008 Sllovenia kontestoi 8 kapitujt negociues të Kroacisë me arsyetimin se mund të paragjykonin procesin e përcaktimit të kufirit Kroaci-Slloveni dhe përpjekjet e komisionerit për zgjerimin Oli Rehn dështuan edhe pse iu servirën disa drafte të zgjidhjes së kontestit. Gjithçka përfundoi me Marrëveshjen e arbitrazhit që u firmos nga kryeministrat e Kracisë dhe Sllovenisë në prani të kryeministrit të Suedisë si kryesuese e Këshillit Evropian,dhe hyri në fuqi pas ratifikimit më 24 nëntor të vitit 2009.

Por, ky rast tregoi se jo gjithçka përfundon këtu sepse gjithçka filloi me këtë marrëveshje. Me firmosjen e kësaj Marrëveshje arbitrazhi dhe kërkesës së dorëzuar në Gjykatë, Kroacia nuk e kishte menduar se procesi mund të shkelet nga Sllovenia, siç ndodhi pas 6 vitesh dhe tërheqja nga procesi nuk ishte aq e lehtë edhe kur konstatohet shkelja!

Edi Rama mendon se mund t’ia hedhë me një Marrëveshje arbitrazhi dhe fillimin e procesit, por kur Kroacia vendosi të tërhiqet nga procesi Sllovenia duke konstatuar se pala kroate po shkel quid pro quo, sipas të cilit marrëveshja po bënë përpjekje të realizoj interesat vitale për çdo palë, e ku Kroacia i realizoi ato meqë Sllovenia e lejoi dhe Kroacia u bë anëtare e BE më 1 Korrik të vitit 2013.

Me këtë rast, Sllovenia  ndërsa iu referua vendimit të Gjykatës Ndërkombëtare në rastet Fisheries Jurisdiction dhe Gabçikovo Nagymaros, thekson se Kroacia nuk mund të lirohet nga detyrimet që të marrë pjesë në procesin e arbitrazhit  dhe zgjidhjen e kontestit të kufirit sepse ka përfituar nga Marrëveshja e arbitrazhit. (Fisheries Jurisdiction (United Kingdom v. Iceland), Jurisdiction of the Court, Judgement, I.C.J. Reports 1973, fq. 3, në fq. 18, para. 34.; Gabçikovo-Nagymaros Project (Hungary/Slovakia), Judgement, I.C.J. Reports 1997, fq. 1, në fq. 68, para. 114).

Vendimi është për të ardhur keq, por Gjykata shprehu keqardhje për Kroacinë pse nuk shfrytëzoi rastin që të prezantoi shqetësimin e saj dhe të përgjigjet në pyetjet e Gjykatës që kishte parashtruar. pafrike.al © Të gjitha të drejtat e rezervuara

vijon

/Të papriturat në arbitrazh dhe analiza që mungon! /