Greqia, Dashnorja e Perëndimit, Nusja e Lindjes

 “Çështja Beleri” ka trazuar shumë ujëra në botën shqiptare, por shqiptarëve, një popull që shquhet për harresë, po i risjellim një pjesë nga libri “Balkan Ghost” të autorit Robert Kapllan, i cili ndonëse është shkruar 30 vjet më parë, përveç se qetëson këta ujëra të trazuar shqiptar, tregon se kush janë grekët dhe cili është shteti – fqinji ynë jugor.

Pas Kaptitullit – Greqia: Dashnorja e Perëndimit, nusja e Lindjes – do të botojmë dhe pjesët tjera të Fantazmave të Ballkanit të Robert Kapllan.

Duke ndjekur traditën e arsyes dhe hulumtimit empirik, Perëndimi do që ta pushtoj botën; Lindja, e nxitur nga nënvetëdija e fuqive të frikshme, gjithashtu do që ta pushtoj botën. Greqia është e vendosur në mes; ajo gjeografikisht dhe shpirtërisht është kryqëzim i botës.

Nikos Kazancakis, Raporti për Grekun

Lamtumirë Selanik

Në tetorin e vitit 1990, nga manastiri Rila u drejtova nga kufiri jugor i Bullgarisë, prej nga ishin vetëm tetëdhjetë kilometra deri te Porti i Selanikut, qytetit të dytë për nga madhësia në Greqi.

Në Selanik u ula në një tavolinë me pamje nga ujërat e ngrohta  të Egjeut. Ngado që ktheja kokën, me milje tëra përreth përgjatë gjirit në formë gjysmëhëne, shtriheshin ndërtesa betoni, me ballkone të ndryshkura dhe reklama plastike prej neoni, për restorante të ushqimit të shpejtë dhe klube me video-lojëra.

Flamuri grek bardhë e blu valëvitej në muzg nga Kulla e Bardhë, e ngritur në shekullin e XV, mbetjes së vetme të dekadave dhe shekujve që paraprinë luftën e dytë botërore në kuadër të rrëfimit tim.

Për gruan e cila u ul në karrigen përballë meje, ky flamur i cili ngrihej mbi qytet nuk prezantonte pastërtinë çliruese të gërmadhave të mermerit në sfondin blu të detit, por realitetin e zymtë dhe të pakompromis të Lindjes.

Grekët janë njerëz të gjestikulacioneve goditëse: kërcitja dhe shpërthimi i rrokjeve greke është imagjinuar që të shqiptohet me nofullën e futur brenda dhe duart e shtrira para. Grekët çdo ditë shumë kohë kalojnë në kafe duke biseduar.

“Ne Grekët jemi populli më i talentuar prej të gjithëve: art është kur të duhen katër orë që ta pishë një filxhan me kafe,” ma tha me një rast një mik shkrimtar, seriozisht duke u tallur.

Por gruaja që ishte ulur përballë meje ishte shumë e përmbajtur nga lëvizjet dhe kishte, siç theksoi shumë ftohtë, kohë të lirë vetëm 45 minutat e ardhshëm. Kishte flokë dhe sy të errët, si dhe shikim të rreptë depërtues.

“Nxjerr fletoren,” më tha.

Selaniku – Thessaloniki në greqisht – e mori emrin nga Saloniki, gjysmëmotra e Aleksandrit të Madh.

John Reed me ardhjen në këtë qytet në vitin 1915 e ka përshkruar historinë e tij të shkurtër.

Këtu Aleksandri nisi flotën e tij. Ai (Selaniku) ishte… metropol bizanti para së cilës ishte vetëm Konstandinopoja dhe fortesa e fundit e kësaj mbretërie romantike latine, ku mbetjet e shkërmoqura të kryqtarëve janë mbajtur  të dëshpëruar për Levant të cilin e pushtuan dhe e humbën. Saraçenë dhe Francezë… Grek, Shqiptarë, Romakë, Normanë, Lombardë, Venetë, Fenikasë dhe Turqë janë ndërruar në vend të sundimtarëve të tyre, e Shën Pali e bezdiste me vizita dhe deputetë.

Austria për pak sa nuk e pushtoi Selanikun në mes të luftës së dytë ballkanike, Serbia dhe Greqia e shkelën aleancën që ta mbajnë, e Bullgaria u fut në luftën katastrofike që ta marrë atë. Selaniku është qytet që nuk i përket asnjë kombi dhe i takon të gjitha kombeve.

Më pas Reed shton:

“Por e gjithë qendra e qytetit është një bashkësi e madhe e Hebrenjve spanjoll të cilët u përndjekën nga Spanja nga Ferdinandi dhe Isabela.”

Sipas mendimit të specialistit britanik për Ballkanin, Neville Forbes, i cili gjithashtu shkruan nga pozicion komod në vitin 1915:

“Selaniku ishte dhe ngeli qytet gati i pastër hebre, derisa rrethina është e përzier me fshatra turke, shqiptare, greke, bullgare dhe serbe.”

J.D.Burshie konsideronte se “zgjidhja ideale” për të ardhmen e qytetit do të ishte një republikë hebreje dhe port i lirë nën mbrojtjen e fuqive të mëdha”.

Vetë Hebrenjtë e kanë quajtur Selanikun me shekuj të tërë “Nëna e Izraelit”.

* * *

Rena Molho, gruaja e cila ishte ulur përballë meje, ishte Hebreje spanjolle, njëra prej 850 Hebrenjve që kanë ngelur në këtë qytet me rreth një milion Grekë; bashkësitë bullgare, serbe dhe turke ishin shumë më pak.

Erdhi këtu të flas për qytetin i cili nuk ekziston më: në të njëjtën mënyrë që grekët e Aleksandrisë me keqardhje flasin për qytetin e tyre multietnik e mesdhetar, me po të njëjtin port në formë të hënës së re, me të cilën me shekuj kanë sunduar Grekët, e tani është plotësisht në duart e Arabëve.

Nga Rena po derdheshin fakte.

Hebrenjtë e parë kanë ardhur në Selanik në vitin 140 p.e.s. Në vitin 53 të erës së re, Shën Pali – rabini i Saulit nga Tarsa – predikoi në sinagogën Ec Haim (“Pema e Jetës”) tre shabatë me radhë.

Hebrenjtë nga Hungaria dhe Gjermania erdhën në vitin 1376. Pas pushtimit otoman të Selanikut, 20 mijë hebrenj nga Spanja morën lejen që të vendosen në vitin 1492, duke transformuar radikalisht karakterin kulturor dhe demografik të qytetit.

Në vitin 1493 erdhën Hebrenjtë e Sicilisë. Nga viti 1495 deri në vitin 1497, pa zgjerimit të inkuizicionit nga Spanja në Portugali, arritën edhe Hebrenjtë e Portugalisë.

“Në vitin 1913,” rrëfente Rena, “Selaniku kishte 157.000 banorë, prej të cilëve 80.000 Hebrenj, 35.000 Turq; prej të cilëve 10-15.000 ishin domnes (Hebrenj të cilët kaluan në islam gjatë sundimit otoman), 30-35.000 Grekë dhe 7-12.000 Bullgarë, Serbë dhe Shqiptarë.”

Rena shkrepte tituj librash – shoqëruar me emra shkrimtarësh dhe botuesish si dhe vitin e botimit – të vërtetoj të dhënat e saj dhe, në fakt, thotë:

Shiko se si në të gjitha tavolinat gjestikulojnë. Atje merr stil, unë të ofroj thelbin! Vetëm tento të kontestosh cilën do nga faktet e mija!

Njëra ndër librat që Rena citoj ishte “Lamtumir Selanik” e Leon Sciacci, që flet për një djalosh i cili është rritur nga fundi i epokës otomane në qytetin e përgjumur, bahçen, minaren, muret e pastra të bardha, parmak jeshil dhe çati me tjegulla të kuqe. Më vonë e kam gjetur këtë libër, shumë kohë më parë të shitur, në bibliotekën e Këshillit britanik në Selanik.

Sciacci e quan Selanikun e asaj kohe “kryeqyteti mbizotërues hebre” i Maqedonisë. Autori këtë e quan, “vijë e drejtë” e qytetit. Këto janë memoare të ngarkuara me pritshmëri historike:

“Shekullit po i afrohej fundi. Fshehurazi, Perëndimi përvidhej, në përpjekje që ta josh Lindjen me mrekullitë e tij.” ©pafrike.al

vijon