Përpara në udhën e mendimit të lirë

nga Ismet Toto

Vetëm nën udhëheqjen e Arësyes dhe të Mendimit të Lirë do të mund të ngjallet populli shqiptar, jo i dobët, servil dhe apathik por Kryelartë, i Lirë dhe Dynamik për të realizuar në jetë “IDEALIN MORAL”, pa të cilin s’mund të rrojë.

“Arësyeja” dhe “Mendimi i Lirë” janë dy fjalë ndër të cilat përmblidhet gjithë msheftësia e qytetërimit perëndimor në këta katër shekujt e fundit. Në kohën kur dominonte “Dogma”, arësyetimi dhe të menduarit lejohesh gjer sa shpjegonte dhe justifikonte dogmën. Kërkesa e tmerrshme e Mesjetës i detyrohet kryesisht asaj mëndësie, e cila mundi të mbajë për më tepër se një mijë vjet njerëzinë në zgjedhën barbare.

Mirëpo disa shekuj para Krishtit, atje n’atë sireujthzën që quhet “hellas” kishin lindur disa kokë, aktiviteti dhe produkti i të cilave një ditë do të transfomonte shpirtin dhe mëndjen e njerëzve. Ajo farë që lindën dhe përhapnë kokët të mëdhenj të botës spirituale zuri rrënjë e të lëshojë lule nja 500 vjet më parë. Idealistët e rilindjes u dogjnë mbi turrën e druve nga mëndia e ndryshkur që sundonte kohën, por puna e atyre s’mund të digjej e s’mund të çdukej. Me dritën e arësyes dhe të mendimit të lire ata tronditnë shtresat më të thella të shpirtit njerëzor, kaq sa kohët e vona shohim llava të mëdha vullkanike si mallkim t’ignorancës dhe të padijes. Kështu mbas kaq shekujsh luftë njerëzore zaptoj botën fizike dhe shpirtnore dhe me dritën e arësyes dhe të mendimit të lirë po bën këto fluturime guximtare në të gjitha fushat e jetës.

★ ★ ★

Popuj të mbrapambetur, nga pikpamja e qytetërimit dhe të zhvillimit mendor siç jemi ne shqiptarët, akoma nuk e kanë zgjidhur problemin e jetës së tyre. Mesjeta Shqiptare nuk ka mbaruar bashkë me atë të kombeve të tjerë të kontinentit. Rilindja jonë fillon me fitimin e indipendencës kombëtare edhe s’ka veç pakë vjet. E gjithë perioda para kësaj ka qënë e errët për këtë vënd.

Nuk duhet të përgëzojmë vet-hen për përparimin që kemi bërë. Është më e mëndshme t’i hedhim një sy punës së madhe e të zorshme që kemi për të bërë. Cila është vështirësia më e madhe që duhet kapërcyer?

Neve trashëgojmë nga e shkuara e afërme jo vetëm zakone e influenca të dëmshme, jo vetëm një boshllëk të ftohtë shpirtnor, por njerëz me mentalitete t’asaj kohe të veshur dhe të kurdisur në sofrën e punës mendore, të cilët mundohen të na kthejnë atje ku qemë ose të shumtën të bëjnë një kompromis në një farë mënyre midis asgjësisë së tyre intelektuale dhe mentalitetit të ri, me konditë që drejtimi i punës të mbetet në duart e tyre të holla! dhe të pastra!

Ky problem që bota e tërë e ka zgjidhur shekuj më parë, na paraqitet sot si një monstër e frikshme. Na duhet me doemos të lajmë hesapet me njerëzit e kësaj klase q’ i përket shekujve të shkuar. Duhet t’i vëmë në qoshe dhe të mos i lejojmë të përzihen në radhët t’ona guximtare; vetëm at-here do të mund të ikij Shqipëria me çape të mëdha dhe të sigurta drejt zhvillimit mendor dhe të qytetërimit. At-here do t’i vëmë themele të shëndosha ndërtesës t’onë Kombëtare dhe do të mbjellim në zëmrat e Shqiptarëve idealin Moral, Dashurinë e Liris dhe Lirinë e Dashurisë.

Zemrat e brezit të ri janë të ngrohta dhe të sigurta. Dielli që drejton fatin e Shqipërisë me dorën e Tij të pa dridhur do të çkallmojë çdo pengim që i del në udhën e përparimit të popullit shqiptar./Ora, 20 Tetor 1931/