Si u shpall çkëputja e Shqipnisë prej Mbretnisë Italjane

XHAFER DEVA, JETA DHE VEPRIMTARIJA (3)

Ngjarje rreth robnimit të popullsisë shqiptare në Jugosllavi (1941-1943)

SHËNIMI I REDAKSISË:

Gjatë sundimit të Mbretnisë jugosllave, z. Xhafer Deva ka qindrue largë prej aktiviteti politik. Për shkak të shpartallimit të ushtrisë jugosllave, dhe, si pasojë të kaosit të krijuem, me Dekretin e qeverisë mbretnore jugosllave në ikje e sipër ai u emnue me 9 prill 1941 Kryetar i Bashkisë së Mitrovicës. Kështu, aktiviteti i z. Xhafer Devës fillon po me këtë datë.

PERIUDHA PRILL 1941 – SHTATUER 1943

Okupimi i Mbretnisë jugosllave nga ana e ushtrisë gjermane u kompletue me 17 prill 1941. Mbas bombardimit të Belgradit qeverija e Gjeneral Simoviqit, me në krye mbretin Petar II, rishtazi i kunorzuem, ishte largue në Cetinje dhe me 12 prill mbrine në Angli. Pasoja e revoltes së 27 mars 1941 ishte shpartallimi i shtetit mozaik jugosllav, i përbamë prej kombësinave të ndryshme të dominueme prej hegjemonisë serbe me nji mbret despot në krye.

Ndërsa mbretnija jugosllave, administrativisht, ishte nda në 9 banovina, në dukje governatorata autonome me Kuvend në veti etj., në realitet qeverimi ishte i centralizuem. Me 10 Prill 1941 Kroatët, t’inkurajuem prej Gjermanëve dhe Italjanëve, shpallen çkputjen e tyne prej mbretënisë jugosllave, tue përfshi edhe Bosnjen, Hercegovinen dhe Dalmacinë. Sllovenët, t’izoluem dhe të vendosun mos me ndjekë shembullin kroat, ishin në pritje të zgjedhjes së problemit të tyne. Nji sipër pësoi nji ndryshim me randësi. Për shkak të minjerave të plumbit, cinkut dhe t’argjentit në Mitrovicë, u caktue nji vij’e demarkacjonit në mes të zonës të okupacjonit ushtarak gjerman dhe italjan. Në këtë menyrë 4 nën-prefektura: Mitrovica, Vuçiterni, Podujeva dhe Pazari i Ri mbeten nën okupacjonin ushtarak gjerman, dhe, si pasojë, shqiptarëve të këtyne krahinave u imponue nji solucjon qi pajtohej me interesat gjermane: me mbajt minierat e shënueme sipër dhe mos me ia dorëzue italjanëve. Me gjithë autonominë e gjanë, këto krahina shqiptare administrativisht bajshin pjesë në shtetin serb. Gjith’ashtu nji vij’e demarkacjonit u caktue në mes të zonave ushtarake gjermane, italjane dhe bullgare. Shkupi, Kaçaniku, Presheva, Kumanova, Ohri dhe Prespa mbetën nën okupacjonin ushtarak italjan dhe administrativisht mvarej nga shteti shqiptar.

Me gjithë okupacjonin italjan të Shqipnisë së 1913-tës, qeveria shqiptare me në krye Shefqet Verlacin kujdesohej me dhanë përshtypjen se Kosova ishte shkri në Shqipninë e 1913-tës. Kjo qeveri bani përpjekje të forta me plotësue mungesat e mdhaja sidomos në fushën e themelimit të arsimit shqiptar jo vetëm në krahinat e lidhuna me ‘te, por edhe në 4 nen-prefekturat shqiptare nën okupacjonin gjerman. E quej për detyrë me vue në dukje në këtë rast kontributin e çmuem të Prof. Ernest Koliqit, Ministrit të Arsimit në Kabinetin e Shqefqet Verlacit dhe mirënjoftjen ma të thellë të popullsisë shqiptare të Kosovës, të gjithë arsimtarëve shqiptarë kosovarë dhe të Shqipnisë së 1913-tës për kontributin e madh dhe sakrificat e tyne në kët shesh, që e kanë ba të mundëshme zhvillimin dhe përparimin e sotem arsimor midis shqiptarëve në Jugosllavi.

Gjatë muejit Maj pjesa e madhe e ushtrisë gjermane u tërhjekë prej Kosovës dhe Maqedhonisë. Ndërsa gjendja në Kosovë ishte normalizue, në Maqedhoni ushterija bullgare kishte krijue nji administratë civile thjeshtë bullgare. Gjatë sundimit bullgar, trajtimi i popullatës shqiptare në vendet që u shënuen ma sipër ishte aq i egër, sa nuk mund të barazohej as me sundimin gjatë kohës së Mbretnisë jugosllave.

Me qellim me lehtësue barren e randë të ushterisë gjermanisë, administrata ushtarake gjermane në Serbi (Militaerverëaltung Serbien – me në krye Staatsrat Turner) kishte ngarkue Gjeneral Nediqin me formue nji qeveri serbe. Elementa ultra-nacjonalistë serbë t’organizatës së çetnikëve të mëshefun nderpër male, t’inkurajuem prej këtij akti, kishin fillue nji far aktiviteti në kufijt ethnikë shqiptarë, tue u shtri edhe në disa katunde serbe mbrenda kufijve të Prefektures së Mitrovicës, sa me provokue ndeshjen me gjandarmerinë shqiptare rishtazi e krijume, por pa ndoj sukses.

Mbas plasjës së luftës në mes Gjermanisë dhe Rusisë (22 Qershor 1941), lëvizja nacjonaliste serbe, nën komanden e Drazha Mihajloviqit, kishte filluar aktivitetin e vet nderpër malet e Uzhicës, Kopanikut dhe Galicës. Konvojat e ushtrisë gjermane sulmoheshin prej çetnikve dhe represaljet gjermane ishin në rendin e ditës. Në Bosnje dhe Hercegovinë ndeshjet në mes të çetnikëve dhe të ustashëve kroatë kishin marrë formen e nji luftës civile. Në dimnin e 1941-42 aktiviteti i çetnikve ishte shtri edhe në kufijt ethnikë shqiptarë. Konshjent të rrezikut, populli shqiptar i këtyne krahinave u bani ballë sulmeve t’egra serbo-malazeze.

Me sjelljet barbare të tyne, sidomos kundra Musulmanëve të Bosnjes së Jugut dhe Sanxhakun e Pazarit të Ri, çetnikët e Drazha Mihajloviqit kishin pregatitë sheshin për ndërhymjën e komunistave të Titos. Të organizuem, me nji disiplinë të hekurt dhe zotësi në fushën e propagandës, lëvizja e Titos kishte sigurue përkrahjen e rinisë, sidomos në Bosnje dhe Hercegovinë, dhe në ket menyrën drejtoi luften jo vetëm kundra okupatorit, por edhe kundra Drazha Mihajloviqit ashtu dhe qeverisë serbe të Nediqit në Belgrad.

Ndalimi i ofensives gjermane para Moskes në dimnin e 1941-42; ma vonë qindrimi i armatës ruse në Stalingrad; ndërhymja e Shteteve të Bashkueme t’Amerikës në luftë dhe deshtimi i ofensivës gjermane n’Afriken e Veriut, ishin ngjarje me randësi në zhvillimin e luftës së madhe. Lëvizjet me rezistue okupatorin gjerman në shtetet e Evropes erdhën gjithnji tue u shtue. Sado në dukje paradoksale, dy shtete të mbëdhej me sistem tradicjonal demokratik ishin bashkue me sistemin totalitar komunist për të vetmin qellim me zhdukë ekspanzjonin gjerman. Në Evropën jug-lindore lëvizjet nacjonaliste dhe komuniste paraqiteshin me karakter dhe qëllime kryekëput në kundreshtim me shoqi-shoqin. Okupacjoni gjerman, si për nacjonalistët po ashtu dhe për komunistët, ishte shkaku kryesor i luftës nën sloganin “ÇLIRIM”, secili në kuptimin e vet. Me gjithë përpjekjet e misioneve engleze dhe amerikane pranë këtyne lëvizjeve, për shkaqe ideologjike dhe politike, nuk kishte asnji mundësi me i harmonizue këto dy rryma.

Gjatë vjetit 1942 misjonet engleze kishin udhëzime prej qendrës me përkrahë vetëm at lëvizje që vret ma shumë gjermanë dhe i shkakëton ma shumë dame anmikut të përbashkët. Qellimi ishte me angazhue sa ma shumë divizjone gjermane në luftën partizane. Ndërsa lëvizjet me karakter nacjonalist të shqetësueme prej raprezaljeve t’ashpra nga ana gjermane, ishin të shtërngume me peshue humbjet e randa që pësonte populli në çdo ndërmarrje kundra gjermanëve, lëvizjet komuniste kishin si parim me provokue sa ma teper rapresalje prej gjermanëve me qellim me shtue radhët dhe fuqinë e tyne me rininë e frigsueme me u ba viktim i rapresaljeve.

Aktiviteti i lëvizjes komuniste me luftue okupatorin gjerman kudo që paraqitej rasti dhe pa veshtrim të rapresaljeve perkatëse – gja që peputhej me interesat engleze – i siguroi Titos perkrahjen morale dhe materjale engleze. Megjithe kundërshtimet e misionit amerikan pranë misjonit englez, ndihmat lëvizjes së Drazha Mihajloviqit qenë pakësue aq sa me dobësue moralin e partizanëve të tij. Për shkak të këtij qëndrimi englez, njisinat e Drazha Mihajloviqit në zonën e okupacjonit italjan – Sanxhaku i Pazarit të Ri dhe në Malin e Zi – nën komanden e Pavle Gjurishiqit kishin pranue bashkepunimin me okupatorin italjan dhe, si pasojë, edhe përkrahjen e drejtë t’ushtrisë italjane me gjithë far mjetesh nën pretekstin me luftue lëvizjen komuniste. Me legalizimin e kësaj lëvizjeje shtabi i Pavle Gjurishiqit u transferue prej maleve të Vasojeviqit në Beranë, pranë divizjonit italjan me qendër në Beranë dhe Andrijevicë.

Në realitet, objektivi i Pavle Gjurishiqit nuk ishte me luftue komunistat serbë. Qëllimi kryesor ishte më shpërthye korridorin e Sanxhakut të Pazarit të Ri dhe, tue zaptue disa krahina pjellore të Kosovës shqiptare, me bashkue me pjesën e madhe të lëvizjes drazhiste në Serbi. Sulmet e kësaj lëvizje kanë vazhdue prej Fruerit deri në Qershorin e 1942. Konshient i këtij rreziku popullor shqiptar i Kosovës ka plotësue detyrën e vet në mprojtjen e kufijvet ethnikë shqiptarë pa dorëzue nji pëllambë të tokës së tyne.

Qindrimi indiferent i ushterisë italjane ndaj këtyne sulmeve të çetnikëve nuk zemroi vetem popullin shqiptar. Edhe qarqet ushtarake gjermane nuk i shifshin me sye të mirë këto manevra italjane, sidomos tue marrë në veshtrim randësinë e koridorit. Kështu, në verën e 1942 nji divizjon alpin gjerman (Erste Gebirgsjaeger Division) u transferue në Prefekturen e Mitrovicës, në dukje për pushim. Por, si u pa ma vonë, misioni i ktij divizjoni gjermane ishte me u dhanë fund këtyne manevrave italjane dhe, njëkohësisht, edhe aktivitetetit të çetnikëve të Pavle Gjurishiqit. Pa pritmazi dhe pa vue në dijeni shtatmadhorinë italjane, me 21 korrik të 1942 divizjoni në fjalë kaloi vijen e demarkacjonit që ndante zonen italjane prej asaj gjermane, dhe, mbrenda nji jave operacjonesh në Vasojeviq, Andrijevicë dhe Beranë, çetnikët në krye me komandantin e tyne – afer 1.200 veta – u dorëzuen gjermanëve dhe u transportuen si robë lufte në Gjermani. Mbas kryemjes së këtij misjoni divizjoni gjerman u terhoq në drejtimin Serbi, Bosnje dhe Hercegovinë. Kjo ngjarje, për të parën herë, vuni në dukje antagonizmin në mes të Romës dhe të Berlinit.

Në përgjithesi, gjendja në Kosovë prapë u normalizue. Në kontrast me popujt tjerë të Evropës nën okupacjonin gjerman ase italjan (Greqi qi vuejshin edhe për gjana ushqimore për jetesë), popullata shqiptare as që ndiente kët mungesë jetësore mbasi Kosova kujdesohej me sigurue jo vetëm buken por edhe bylmetin për mbarë kombin shqiptar.

Sa me turbullue gjendjën dhe të shtyem prej të miravet, në fillim të 1943-ës nji rrezik tjetër kishte fillue me u dukë në Kosovë. Ardhja e agjentave të nacjonal-çlirimtares së Shqipënisë në Gjakovë dhe Pejë, kishte për misjon me organizue rininë shqiptare të Kosovës në celula komunsite për me luftue për “liri” kundra okupatorit.

Me qellimin me hetue burimin e këtij aktiviteti m’u dukë e nevojëshme me ba nji udhëtim rreth’e përqark Kosovës dhe deri në Tiranë. Përfundimi I ktij ushëtimi ishte:

1)NË KOSOVË: Me perjashtim të disa të rijëve, qi nuk kishin përfundue mësimet në universitetin e Jugosllavisë por të indoktrinuem në Marksin dhe Leninin qysh në kohën mbretnisë, gjeta nji rini të zellshem me vazhdue shkollat shqipe dhe gati me dhanë kontributin e vet për mprojtje e status quo në Kosovë, të krijueme mbas shkatrimit Mbretnisë jugosllave. Të rijt që kishin krye studimet në universitetet dhe të ngarkuem me detyra në degë të tyne, denojshin rreptesisht aktivitetin e agjentave komunistë shqiptarë. Prijsat e katundarëve, në të gjitha krahinat e Kosovës, kishin ndigjue diçka dhe kishin marrë masat me zhdukë këta agjenta, kudo që paraqiten.

2)NË SHQIPNINË E 1913-es: Mbas  bisedimeve të shumta me parinë dhe personalitete jashta qeverisë “fashiste”, me nën-punesa të naltë, etj., përshtypja ishte: ”Gjermanija e kishte humbë luftën, dhe për këtë shkak diçka duhet të bahet”…asnji prej këtyne personaliteteve nuk ishte në gjëndje me dhanë nji mendim ma të kjartë se ç’farë masa duheshin të mirren. Fakti që nji lëvizje e thjeshtë komuniste ishte në organizim e sipër në Shqipni, me qendër në Tiranë, jo që nuk pranohej, por në mënyrë kategorike përgenjeshtrohej, tue i dhanë lëvizjes së të “rinjëve” një karakter thjeshtë nacjonalist… Në qarqet e qeverisë, me në krye Mustafa Krujen, mendimi ishte se “nacjonal çlirimtarja” jo vetëm që ishte organizue, por ishte edhe në veprim të plotë.

Mbas përfundimit të udhtimit ishte tepër veshtirë me përftyrue pasqyrën e gjendjes kaotike të Shqipnisë…

Transferimi i dy divizjoneve gjermane prej frontit të Rusisë në Serbi; lëvizjet e njisinave specjale të ushtrisë gjermane në Dalmaci, Sanxhakun e Pazarit të Ri, dhe sidomos në Greqi, tregojshin kjartazi se diçka ishte tue vlue. Kjo “diçka” interpretohej në shumë mënyra, por ma afër logjikes ishte: nji tentative zbarkimi i aleatëve në breg-detin Jonik e Adriatik.

Në muejin qershor 1943 Fuad Dibra kishte ardhë në Kosovë për vizitë, i ngarkuem prej nji rrethi të ngushtë të leaderve të Shqipnisë, me bisedue se çmund të rrjedhte në rast të çkëputjes së Italisë prej aleances me Gjermaninë. Mbas bisedimeve prej tre ditësh, vendosem me ba nji udhëtim për në Belgrad për me hetue se, cili do t’ishte qendrimi gjerman ndaj Shqipnisë në rast të kapitullimit të Italisë. Rezultati i hetimeve: Ushtrija gjermane ishte pregaditun me nderhye në Shqipni në rast të nji zbarkimi aleat qoftë në Greqi, qoftë në Shqipni. Me insistimin e Fuad Dibres m’u desht me e shoqnue ate deri në Tiranë me qellim të pleqnimit se çfarë masa duheshin marrë nga ana shqiptare. Mbas bisedimeve të gjata me prijsit që kishin ngarkue Fuad Dibren me ba udhtimin në Mitrovicë dhe në Belgrad, dhe pa përfundue asgja, m’u desht me u këthye në Mitrovicë.

Me 5 shtator 1943 u thirra me urgjencë nga Dr. H. Neubacher, i Derguem i Plotfuqishem I Ministrisë së Punëve të Jashtme të Gjermanisë me qendër në Belegrad.

PËRMBLEDHJA E BISEDËS ME DR. NEUBACHERIN:

Në prezencën e Kolonel V. Kohotknik Dr. Neubacher më tha se shpallja e kapitullimit italjan ishte për t’u pritë mbrenda orëve ase ditës. Aj më shpjegoi masat ushtarake që ishin marrë me qëllim me pengue nji zbarkim të aleatëve në Shqipni. Tue u mbështetë në miqësinë tradicjonale që Perandorija Austro-Ungare ka ushqyer për Shqiptarët në të kaluemen dhe që aj, si Austrijak që ishte, e kishte trashigue, aj çfaqi mendimin se Gjermanija pranon krijimin e nji qeverisë  shqiptare, tue perfshi edhe Kosovën, dhe se ishte gati me shpallë çkëputjen e Shqipnisë prej Mbretnisë Italjane dhe pamvarësinë e sajë. Në lidhje me këtë pritej që të pranohet prezenca e ushtrisë gjermane në Shqipni deri sa qindron rreziku i zbarkimit aleat në bregdetin shqiptar.

Mbas trajtimit të landës së paraqitun prej tij, tue prekë edhe hollsina që mund të vijshin parasysh në formimin e qeverisë, unë çfaqa mendimin se ndër rrethana që po kalojmë asnji shqiptar serioz nuk mund të flasi në emen të popullit shqiptar. Tue marrë parasysh urgjencën dhe kohën tepër të shkurtë, parashtrova se nji perfaqësi shqiptare, e perbame prej njerëz t’aftë, mund të krijohet me qellim me pregatitë nji Kuvend të përbamë prej përfaqësuesvet shqiptarë në Tiranë, i cili kishte me marrë vendimet e duhuna në lidhje me rishpalljen e pamvarësisë, zgjedhjen e nji Këshilli të Naltë, aprovimin e nji Konstitucjoni, etj.etj.

Tue hy në detaje për sa i përket Kryesisë së Shtetit ase të qeverisë eventuale vuna në dukje sidomos Mehdi Bej Frasherin, ish Kryeministri i Mbretnisë Shqiptare, i njoftun prej fjalimit të tij historik para okupacjonit të Shqipnisë prej Italisë, tue shtue se aj jeton si i internuem ne Romë. Z. Neubacher u interesue me e dijt nëse Mehdi beu kishte me pranue bashkepunimin me Shtetin gjerman. Unë i thashë se i biri i tij ndodhet në Belgrad dhe se vetem aj kishte me qenë në gjëndje me skjarue kët pikë. Pa humbë kohë shkova në qytet dhe u pashë me z. Vehbi Frasherin dhe I sh[jegova bisedën me Dr.Neubacherin. Z.Vehbi Frasheri pranoi që të shkojmë së bashku në Dedinje të Belgradit. Kështu ky pati rast me bisedue me Dr.Neubacherin. Z. Vehbi tha se vetëm Ati i tij Mehdi Beu, mund t’i përgjigjet kësaj pyetjes, por ma parë duhet të kryhet çlirimi i tij nga Roma prej Shettit gjerman. Dr.Neubacheri pranoi sugjerimin e z. Vehbi Frasheri dhe muer përsiper me sigurue transportimin e Mehdi Beut në Tiranë.

 Vijon

XHAFER DEVA, JETA DHE VEPRIMTARIJA (4)

ZHVILLIMET HISTORIKE NË KOSOVË DHE SHQIPNI

Periudha Shtator, 1943 – Nandor 1944

nga Ing.Xhafer Deva