Shkrumbohet qendra më e madhe tregtare në Ballkan, të gjithë heshtin…

Të dielën e 14 Prillit është djegur qendra më e madhe tregtare në të ashtuquajturin Rajon, e njohur si Arizona. Shumë pak media kroate kanë informuar për këtë lajm. Ndryshe, nga Slavonski Brod deri tek kufiri me Serbinë dhe nga Zhupanja deri në Hungari, ky informacion u konsiderua i një rëndësie të veçantë dhe i tmerrshëm si për sllavonasit, posavët, baranjasit etj. shkruan e përdsitshmja kroate “Expres”.

Ka kohë që Arizona nuk është një shtet amerikan, por qendra tregtare Arizona, vendi ku me vite të tëra janë blerë pjesë për makina, mish i thatë, ajkë dhe gjithçka që i duhej një hidrauliku.

Në fund të luftës së Bosnjes, ky konsiderohej si një plan naiv amerikan: një copë djerrinë në afërsi të korridorit të famshëm, rrugës e cila bashkonte Serbinë me Banja Llukën, dhe praktikisht e mbante gjallë Republikën Srpska, forcat në atë kohë të IFOR-it, e pastruan nga minat, e shënuan me shirit të verdhë që nënkuptonte zonë e sigurt, dhe e bënë, siç thuhej, “vendin e takimit”. 

Por nuk u desh shumë kohë, dhe ky vend, ti ngjante atij të vjetrit, Amerikës së përparshme, të pazbukuruar për produksione westerni. Arizona, pra, u krijua fillimisht si dy radhë të stendave prej druri, të ndara kryesisht me baltë dhe ujë, dimrit me borë, e verës me tokë të çarë, në pjesën e Bosnje Hercegovinës, ku në dy mënyra të ndryshme kanë përfunduar dy luftëra. Lufta e dytë me çlirimin e Oxhakut, për të cilin revizionistët dikur nën zë, e më vonë me krenari që e karakterizojnë vetëm të çmendurit, flisnin se është mbajtur më gjatë se Berlini. Paqja boshnjake në pjesën më të përgjakshme të frontit, ku luftimet ishin të frikshme, shpërtheu në paligjshmëri, djerrina të cilën pjesëtarët amerikanë të IFOR-it e shndërruan në mbretëri të ofertës dhe kërkesës, me vetëm në rregull: që gjithçka ka blerësin e vet, nga delja e gjallë deri tek ndoshta edhe ushtarët e vdekur të të gjithë ushtrive që kanë luftuar në Posavinë. Luftërat jugosllave nuk ishin konfirmim i tezës se historia e shoqërisë së asaj kohe ishte histori e luftës së klasave.

Në Perëndim të lumit Drina dhe në Kosovë, fillimisht është luftuar për territore, për ndryshimin e kufijve të Jugosllavisë së AVNOJ-it, derisa atë që mund ta quajmë luftë të klasave, ose më saktë kundërrevolucion erdhi si një fenomen shoqërues, që për elitën e re ishte e mirëseardhur.

Të përzgjedhurit në luftëra pasurohen, deri sa të varfrit vdesin. Ata që e kanë fatin të mbijetojnë, mbesin në mjerim edhe më të madh, si dikush që jorrallë ka humbur gjithçka që kishte, dhe në botën e re nuk ka kurrfarë mundësie që të ndryshojë ndonjë gjë. Këta e kjo lloj kategorie njerëzish e bënë Arizonën vendin më të rëndësishëm në tokën e djegur.

“…Shoh lajmet /mbiu një pub, mbiu një zgarë/ që skpetikët do të thoshin/mall bofl, baltë, mjerim/por këtu plako mund të shikoje /këtu po lindte një qytet”, janë vargjet e këngës “Arizona dream”,  i cili u publikua në albumin “Zoti i jep Benzit” në vitin 2001 nga bandi “Zabranjeno pushenje “, në periudhën kur një treg i egër reflektonte paqe, mbante erë mishi zgare dhe buçiste nga këngët e CD-ve pirate. Në pesë vitet e para në Arizonë praktikisht ndodhte ajo që teoricientët e paqes  me orë dhe ditë të tëra flisnin në konferenca të organizatave joqeveritare. Serbët, Kroatët, Boshnjakët, Sllovenët e madje edhe ndonjë Hungarez i humbur, me Kinez të pashmangshëm, tregtonin dhe blenin xhinse Levi’s 501 nga Pazari i Ri, cigare Marlboro nga Bullgaria, plastikë nga Kina, qeramikë nga Kanjizha dhe gjithçka tjetër, nga gjilpëra deri tek motori për trailer.
Dhe, siç do të thoshte Bruce Willis në filmin e famshëm, pak kënaqësi orale, si dhe diçka më shumë. Pranë zgarave dhe stendave me tekstil, elektropaisjeve të përdorura, në Arizonë, në një moment punonin 20 shtëpi publike!

Fillimi i mileniumit të ri solli ndryshime, në dukje të mira, në thelb ndryshime ku çmimi i mallit nuk ka të bëjë me shkathtësi tregtare dhe para që tregtari i ka në momentin që mbanë mallin në dorë, dhe pyet se sa kushton. Pushteti i Distriktit Brçko, futën në Arizonë botën e betonit, lidhjet e korrentit, niptet dhe kasat fiskale, TVSH dhe sigurimin e punëtorëve. Me qindra tregtar të cilët punën e filluan me stenda nga dërrasat e palyera të cilat i mbushnin me mall të marrë borxh, duke bërë xhiro me qindra mijëra marka gjermane, më nuk kishin biznes fitimprurës si më parë. Blerësit, deri në dhjetëvjeçarin e fundit nuk mungonin. Megjithatë, vendi kishte hijeshi aty ku takoheshin, perëndimi i egër i pazbukuruar dhe lindja e egër e zbutur. Arizona ka kohë që nuk është djerrinë  me stenda druri, por serioze, qendër e madhe tregtare me mall të ndryshëm, dhe kryesisht të ligjshëm.

Ka kohë që pranë Arizonës nuk ka Humer me mitraloz, me Georgen nga Oregoni, Michaelin nga  Nevada dhe Johnin nga Kanzasi, që nën kaska të shohin makina me targa boshnjake, kroate dhe serbe, tregtarë dhe blerës që kishin më parë njeri-tjetrin nën nishanin e armës, se si e shkëmbejnë mallin me para. Dhe çfarëdo lloj qoftë kjo para. Ishte mjet pagese, marka gjermane ose ajo konvertibile, euro, kuna kroate ose dinari serb, pak rëndësi kishte. Sikur të vinte dikush edhe me juanin kinez, do të blente mall si me 98 kuna.

Me zhdukjen e Arizonës, i erdhi fundi një periudhe të tmerrshme, me zbukurimin e saj filloi një periudhë e vështirë e mbijetesës, por gjithsesi më e lehtë nga ajo kur djerrina shkëlqente nga minat. Tani, kur qendra më e madhe tregtare në Ballkan është shkrumb e hi, kur tani e qajnë Zhupanja dhe Bijelina, Osijeku dhe Tuzlla, Doboji në bregun lindor  të Danubit dhe Drinës,është e qartë se kohë më të mira, atyre që shpresonin pionierët e këtij vendi të çuditshëm, në fakt kurrë nuk erdhën. Dhe as që e kanë ndërmend të vijnë.